Afganistan (Peştuca/Darice: افغانستان, Peştuca: Afġānistān, Darice: Afġānestān) ya da resmî adıyla Afganistan İslam Emirliği, Orta Asya'nın güneyinde denize kıyısı olmayan bir ülkedir. Doğu ve güneyde Pakistan; batıda İran; kuzeyde Türkmenistan, Özbekistan ve Tacikistan; kuzeydoğuda ise Çin ile komşudur. 652.000 km² yüz ölçümlü, kuzey ve güneydoğusunu düzlüklerin oluşturduğu dağlık bir ülkedir. Başkenti ve en büyük şehri Kâbil'dir. Yaklaşık 40 milyonluk nüfusunun çoğunluğunu Peştunlar, Tacikler, Hazaralar ve Özbekler oluşturur. Ülke, uluslararası alanda Afganistan İslam Cumhuriyeti olarak tanınmaktadır. ABD'nin Afganistan'dan çekilmesine akabinde gerçekleşen Taliban saldırıları ile 15 Ağustos 2021'de Taliban'ın başkent Kâbil'i ele geçirmesi sonucunda kurulmuş olup, yönetimin devri konusundaki tartışmalar ve görüşmeler devam etmektedir.
Afganistan İslam Emirliği | |||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Tür | altında BM üye devleti | ||||||||||||||||||||||||||||||
Başkent ve en büyük şehir | Kâbil 34°32′K 69°08′D / 34.533°K 69.133°D | ||||||||||||||||||||||||||||||
Resmî dil(ler) | |||||||||||||||||||||||||||||||
Yaygın diller | |||||||||||||||||||||||||||||||
Etnik gruplar (2019 gayriresmi sonuçlar) | |||||||||||||||||||||||||||||||
Resmî din | İslam | ||||||||||||||||||||||||||||||
Demonim | Afgan | ||||||||||||||||||||||||||||||
Hükûmet | Üniter geçici teokratik İslam emirliği | ||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||
Yasama organı | (danışma organı) | ||||||||||||||||||||||||||||||
Tarihçe | |||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||
Yüzölçümü | |||||||||||||||||||||||||||||||
• Kara | 652.867 km2 | ||||||||||||||||||||||||||||||
• Su (%) | ihmal edilebilir | ||||||||||||||||||||||||||||||
Nüfus | |||||||||||||||||||||||||||||||
• 2022 tahminî | 38.346.720 (37.) | ||||||||||||||||||||||||||||||
• Yoğunluk | 48,08/km2 (174.) | ||||||||||||||||||||||||||||||
GSYİH (SAGP) | 2018 tahminî | ||||||||||||||||||||||||||||||
• Toplam | 72,911 milyar $ (96.) | ||||||||||||||||||||||||||||||
• Kişi başına | 2.024 $ (169.) | ||||||||||||||||||||||||||||||
GSYİH (nominal) | 2018 tahminî | ||||||||||||||||||||||||||||||
• Toplam | 21,657 milyar $ (111.) | ||||||||||||||||||||||||||||||
• Kişi başına | 493 $ (177.) | ||||||||||||||||||||||||||||||
İGE (2021) | 0.478 düşük · 180. | ||||||||||||||||||||||||||||||
Para birimi | Afgani (Darice: افغانی) (AFN) | ||||||||||||||||||||||||||||||
Zaman dilimi | UTC+04.30 () | ||||||||||||||||||||||||||||||
Trafik akışı | sağ | ||||||||||||||||||||||||||||||
Telefon kodu | |||||||||||||||||||||||||||||||
ISO 3166 kodu | |||||||||||||||||||||||||||||||
İnternet alan adı | .af | ||||||||||||||||||||||||||||||
|
Afganistan'da insan yaşamı en az 50.000 yıl önce başladı. Bölgede yerleşik düzene 9,000 yıl önce geçildi ve sırasıyla İndus Vadisi, Oxus ve (MÖ 3. binyıl) uygarlıkları evrildi. Hint-Aryanların Baktriya-Margiyana bölgesinden bölgesine göçünü, Zerdüştçülüğün kutsal kitabı Avesta'da tasvir edilen kültürle ilişkilendirilen Demir Çağı Yaz Kültürü'nün (MÖ 1500–1100) yükselişi takip etti. O dönemde Ariana adıyla anılan bölge, MÖ 6. yüzyılda doğuda İndus Nehri'ne kadar olan alanı fetheden Pers Ahameniş İmparatorluğu'nun hakimiyetine girdi. Aspasioi ve Assakenoi kabilelerinin direnişiyle karşılaşacağı Kâbil Vadisi Seferi'nden önce Baktriyalı Roksana ile evlenmiş olan Büyük İskender, MÖ 4. yüzyılda bölgeyi ele geçirdi. Grek-Baktriya Krallığı, Helenistik dünyanın doğu ucunu oluşturdu. Maurya İmparatorluğu'nun fethiyle bölgede Budizm ve Hinduizm yayıldı. İkiz başkentleri Kapiśi and Puruṣapura'dan hüküm süren Kuşan imparatoru , Mahayana Budizminin Çin ve Orta Asya'ya yayılmasında önemli rol oynadı. Bölge aralarında Kidariteler, Ak Hunlar, Alkonlar, Nezak Hunları, Zunbiller ve Türk Şahilerin de bulunduğu birçok Budist hanedanca yönetildi.
Müslümanlar 7. yüzyılda Sasanilerin elindeki Herat ve Zerenc'i fethettiler ve İslam'ı getirdiler; tam İslamlaşmaya ise 9. ve 12. yüzyıllar arasında Seferî, Sâmânî, Gazneli ve Gurlu hanedanları altında ulaşıldı. Daha sonra bölgenin çeşitli kısımları Harezmşah, Halaci, Timurlu, Ludî, Surî, Babür ve Safevî imparatorlukları tarafından yönetildi. Modern anlamıyla Afganistan devletinin siyasi tarihi 1709'da Hotakî hanedanının kurucusu Mirüveys'in bağımsızlık ilan etmesi ile başladı. 1747'de, Ahmed Şah Dürranî, Kandehar başkentli Dürrânî İmparatorluğu'nu kurdu. 1776'da başkent Kâbil'e taşındı, Peşaver ise (1823'te Sihlere kaybedildi) kış başkenti oldu. 19. yüzyıl sonlarında Afganistan, Britanya Hindistanı ve Rus İmparatorluğu arasındaki "Büyük Oyun" sırasında tampon devlet görevi gördü. I. İngiliz-Afgan Savaşı'nda East India Company Afganistan'ı kısa bir süreliğine ele geçirdi. Ancak III. İngiliz-Afgan Savaşı'nın ardından, 1919'da ülke yabancı hakimiyetinden kurtuldu ve nihayetinde Emanullah Han hükümdarlığında bir monarşiye dönüştü. Monarşi neredeyse 50 yıl sonra Muhammed Zahir Şah'ın tahttan indirilip cumhuriyetin ilan edilmesine kadar devam etti. 1978'de ikinci bir darbenin ardından Afganistan sosyalist bir devlet oldu. Bu olay 1980'li yıllarda mücahit isyancılara karşı Sovyetler Birliği'nin Afganistan'a müdahalesine yol açtı. 1996 yılına gelindiğinde ülkenin büyük kısmı ülkeyi gelecek 5 yılı aşkın süre boyunca totaliter bir rejimle yönetecek olan İslami köktendinci Taliban tarafından ele geçirilmiş durumdaydı, 2001'de ABD işgali sonucu Taliban yönetimi sonlansa da ülkenin önemli bir bölümünu kontrol etmekteydi. Hükûmet ile Taliban arasındaki yirmi yıllık savaş, 2021 Taliban saldırısı ve bunun sonucunda Kabil'in düşmesiyle doruğa ulaştı ve Taliban'ı yeniden iktidara getirdi.
Afganistan'da terörizm, yoksulluk, çocuk malnütrisyonu ve yolsuzluk üst seviyededir. Afganistan; Birleşmiş Milletler, İslam İşbirliği Teşkilatı, Güney Asya Bölgesel İşbirliği Teşkilatı, G77, Ekonomik İşbirliği Teşkilatı ve Bağlantısızlar Hareketi üyesidir. Afganistan satın alma gücü paritesine göre 72,9 milyar dolarlık gayri safi yurt içi hasılası (GSYİH) ile dünyanın 96. büyük ekonomisidir. Ancak ülke kişi başına düşen GSYİH (SAGP) sıralamasında 2018 verilerine göre 186 ülke arasından 169. sıradadır.
Etimoloji
"" adı, bazı bilginlere göre, Hindukuş bölgesinin eski sakinleri olan veya Assakan adından türetilmiştir.Aśvakan kelime anlamı, "atlılar", "at yetiştiricileri" veya "süvariler" anlamına gelir. Tarihsel olarak, Afgan etnik adı, etnik Peştunlar için kullanılmıştır.Afgan adının Arapça ve Farsça biçimi ilk olarak 10. yüzyıl coğrafya kitabı Hudûd el-âlem'de onaylanmıştır. Adın son kısmındaki "-stan", Farsçada "-yeri" anlamına gelen bir ektir. Bu nedenle, "Afganistan", tarihsel anlamda "Afganların ülkesi" veya "Peştunların ülkesi" anlamına gelir.
Tarihçe
Tarihöncesi ve Antik Çağ
Arkeolojik kazılarda paleolitik, mezolitik, neolitik, bronz ve demir çağlarına ait tipik eserlere rastlanan Afganistan topraklarında, kentsel yaşamın MÖ 3000 ile MÖ 2000 yılları arasında başlamış olabileceği değerlendirilmektedir. Afganistan’da Ahameniş hakimiyeti II. Kiros tarafından MÖ 6. yüzyılda kurulmuş ve I. Darius tarafından güçlendirilmiştir. Bu siyasi varlık Büyük İskender’in Afganistan fetihlerine kadar hüküm sürmüştür.
Büyük İskender’in Keyânîler'i yıkması ile Makedonyalılar Afganistan topraklarında hüküm sürmeye başlamıştır. İmparatorluk parçalandıktan sonra oluşmuş Selefkî İmparatorluğu'nda ayrılmış Grek-Baktriya Krallığı Afganistan’da hüküm sürmüştür. Son Grek Kral , MS 45 yılına doğru Kuşanlar'ın egemenliğini kabul etmiştir. Bu döneme kadar yaklaşık iki yüz yıl, küçük Yunan prenslikleri, Yüeçiler'in baskısı ile kuzeyden güneye sürülerek Afganistan’ın büyük bir kısmını işgal eden İskitler ve işgalci diğer kavimlerle beraber yaşamışlardır. Hint-İskitler Afganistan’dan Hindistan’a Baltistan, İran’a Herat üzerinden yürümekle birlikte bugün Sistan olarak anılan o zamanki “Drangiana” bölgesini ele geçirmişlerdir. İskitler ayrıca Büyük İskender’in haleflerinden bir Yunan prensin elindeki Baktriya’yı işgal etmişlerdir. Ancak Yüeçiler'in baskısı devam edince buradan da çıkmak zorunda kalmışlardır.
Sistan (Sakastana) bölgesindeki İskitler üzerinde önemli etkiler bırakan Part İmparatorluğu, ’nin kurulduğu dönemlerde Kuzey İran'da siyasi bir varlık olarak ortaya çıkmıştır. Yüeçiler MÖ 140 yılında Kuşanların liderliğinde Baktria bölgesi ele geçirerek egemenlikleri altına almaları sonucu bölgenin etnik ve kültürel yapısı bu yeni katılımla daha da zenginleşmiştir. Yüeçiler’in beş kolundan biri olan Kuşanlar, diğer Yüeçi prenslikleri üzerinde hakimiyet kurduktan sonra Afganistan’da bulunan rakip devletleri MÖ 50 ile MS 50 yılları arasında etkisiz hale getirmeyi başarmışlardır. Kuşanlar, Part İmparatorluğu'na boyun eğdirmiş ve Kâbil'i de ele geçirmişlerdir. Kuşan hakimiyet alanı zamanında Afganistan’ı da içine alacak şekilde Parthia ülkesinden Ganj Nehri’ne kadar, kuzeyde ise Soğdiana'ya kadar genişlemiştir. Bugünkü şehri ise iki bin yıl önce Kuşanlar'a başkentlik yapmıştır.
Kuşanlardan sonra Ak Hunlar 460 yılı civarında, Hazar Denizi’nden başlayan ve doğuya doğru Kuzey Afganistan’ı da içine alan bir devlet kurmuşlardır. Bölgenin Ak Hun hakimiyetine girmesine kadar devam eden dönem, Afganistan’da İran ve Hindistan nüfuz mücadelesi dönemi olmuştur. Bu dönemde Partların etkisi tamamıyla ortadan kalkmış ve onların yerini Sasaniler almıştır. Kuşanların Afganistan’daki hakimiyeti 5. yüzyıl sonuna doğru Sasanilerle mücadele eden Akhunların bölgeyi istila etmelerine kadar sürmüştür. Akhunların güçlenmesi ile etkisizleşen Kuşan beyleri ise “Şahi” unvanı ile Müslümanların Afganistan topraklarında görülmeye başladıkları 880 yılına kadar Kâbil’de hüküm sürmeye devam etmişlerdir.
Orta Çağ
Arap ordularının önce 636 yılında Kadisiye'de, ardından 642 yılında Nihavend Muharebesi’nde Sasaniler'i yenmeleri ile İslamiyet'in yayılması doğuya doğru ivme kazanmıştır. Basra Valisi Abdullah Bin Amir 650 yılında bir ordusunu Horasan’a, diğer bir ordusunu da Sasani Kralı III. Yezdigirt’in peşinden Sistan’a doğru göndermiştir. Sasani Kralı’nın ele geçirilip öldürüldüğü bu sefer sonunda Arap orduları ilk defa Batı ve Kuzey Afganistan’ı, Baktria ve Herat’ı işgal etmişlerse de bölgede tamamen hakimiyet kuramamışlardır. Ancak Muaviye döneminde, 698 ve 700 yılında İslam orduları Kâbil’i almak için saldırılarda bulunmuştur.
861 yılında Sistan’daki askerî güce komuta etmeye başlayan komutasındaki Seferîler, 867 yılında Kirman, Şiraz ve Herat’ı ele geçirdi. 871 yılında ise Belh, Baktriya ve Kâbil bölgesinin yönetimi halife tarafından Yakub bin Leys’e verilmiştir. İran Platosu, Orta Asya ve Hindistan altkıtası arasında bu üç istikamete bağlantı sağlayan stratejik özelliği ile Kâbil Vadisi, İslam'a karşı uzun yıllar direniş merkezi olmuştur. Bu dönemde Orta Asya kökenli kavimlerin Afganistan’daki hakimiyetlerinin öne çıktığı görülmektedir.
Afganistan toprakları bu zaman diliminde Türk soylu kavimler ile İrani kavimler arasında bir mücadele ve hakimiyet sahası olmuştur. Saffarilerin 900 yılında Sâmânîler'e mağlup olmasıyla Afganistan'ın bir bölümü Samani egemenliğine geçti. Gazne Hanedanı’nın asıl kurucusu Sebük Tigin, Samanilerin otoritesini tanımakla birlikte kendi adına para bastırmış, Zamin-Davar, Gor ve Zabilistan, bölgesinde güçlü bir otorite tesis etmiştir. Afganistan’da böylelikle egemenlik kuran Sebük Tigin, Gazne’yi işgal eden ve Kâbil bölgesinde hakimiyet kurmaya çalışan Pencab Racası Jaipal’a karşı başlattığı mücadele sonunda 988 yılında Kâbil ve civarını kendi hakimiyet alanına alarak Gazne Devleti topraklarına katmıştır.
Taciklerin bir kolu olan Gurlular ile Behramşah’ın uzun süren mücadelesi Gaznelilerin aleyhine sonuçlanmış ve Gazne, Gurlu beyi Alaaddin tarafından ele geçirilmiştir. Gurlular 1187 yılında Gazne Devleti’ni tamamen ortadan kaldırmıştır. Ancak Gurlular'ın Afganistan Platosu’nda kurmuş oldukları hakimiyet de uzun sürmemiştir. Gurlu ordusu 1204 yılında Harzemşahlar ve Karahıtaylar'ın müşterek ordusuna karşı yapmış olduğu savaşta yenilmesinden sonra Gazne bir süre Gurlu ordusunda görevli Türk komutanların denetimine geçmiştir. Gazne, 1215 yılında Harzemşahlar tarafından ele geçirilmiş ve Gurlular dönemi Afganistan’da tamamen kapanmıştır.
Harzemşahların egemenliği de uzun sürmemiş, Cengiz Han önderliğindeki Moğollar tarafından Gazne, Kâbil ve 1222 yılında Herat ele geçirildi. Ögeday’in ölümü ve Moğol İmparatorluğunun bölünmesi üzerine Afganistan, İlhanlıların yönetimine girmiştir. Bölgedeki Moğol egemenliği, 14. yüzyıl sonlarında Timur ordularınca sona erdirilmiştir. Timur'un kurduğu devlet, ölümünden sonra dağılmışsa da torunlarından Muhammed Babür’ün bölgede kurduğu devlet uzun süre yaşamıştır.
Babür Devleti, Afganistan'ı hakimiyet altında tutmakla birlikte Hindistan ve Afganistan arası dengeyi sağlayamamış ve ağırlığı Hindistan'a kaydırmıştır. Bu durum; kuzeyden Özbekler ve kuzeybatıdan da Safevilerin Afganistan’a inmesine sebep olmuştur. Böylece 17. yüzyılın ortalarına doğru Abdali ve Galzay adını almış olan Halaçlar, dağlık bölgelerden Kandehar ve Zemindaver’in daha verimli bölgesi olan vadilerine göçmüşlerdir.
Modern Çağ
18. yüzyılda Babürlüler'in zayıflaması üzerine, Afgan kabileleri de bağımsız hareket etmeye başlamıştır. Bu durumda Gılzay gibi bazı kabilelerin Babür, Abdaliler gibi bazılarının da İran tarafında yer almaları, ülkedeki karışıklığı artırmıştır. Bu esnada Nadir Kulu komutasındaki Türkmen ordusu Afganistan ve İran'ı yönetim altına almış; Hindistan'daki Babür Devleti de vergiye bağlanmıştır. Nadir Şah'ın ölümünden sonra yönetime geçen , Hindistan'daki Babür Devleti’ni hakimiyeti altına almıştır (1756-1757).
Bu yıllarda İran’ın sergilediği yayılmacı politikanın tehlikesini gören Ahmet Şah, bu konuda Osmanlı Devleti ile ortak hareket etmeyi istemiş olsa da girişimlerinden bir netice alamamıştır. Ahmet Şah’tan sonra Afganistan yönetiminde bulunan Timur Şah ve Zaman Şah dönemlerinde ülke, önceki ihtişamlı ve güçlü durumunu koruyamamış, iç karışıklıklar baş göstermiştir.
Bu karışıklıklar 19. yüzyılın ilk çeyreğine kadar sürdükten sonra, Dost Muhammed’in yönetime geçmesi ile ülkedeki birlik tekrar sağlanmıştır. Ancak bu dönemde ise , Afgan birliğini zayıflatma çabası içine girmiştir. Bu yıllarda İngilizlerin yavaş yavaş Hindistan’ı hakimiyetleri altına aldıkları gözlenmektedir. İlk Afgan-İngiliz ilişkisi, Kuzey Hindistan’da Peşaver probleminin çözümünde İngiliz hakemliği ile olmuştur. Arkasından 1839-1842 yılları arasında süren I. İngiliz-Afgan Savaşı patlak vermiştir.
Dost Muhammed, ülkesi İngilizler tarafından işgal edilmesine rağmen 1863’te Kâbil’e dönerek tekrar Afgan birliğini sağlamıştı. Dost Muhammed’in 9 Haziran 1863 tarihinde vefat etmesi ile Afganistan, tekrar iktidar mücadele kaosuna sürüklenmiştir. Oğlu Şir Ali’nin 1868’de iktidarı ele geçirmesiyle bu mücadele durulmuştur. Rusların Türkistan’ı işgali, Afganlar ile İngilizleri doğal müttefik yapmıştır. Ruslar, Türkistan’ı işgal etmelerine rağmen Afganistan önderliğinde Orta Asya Devletleri’ni de içine alan bir birlik oluşmasından hep çekinmişlerdir.
1879’da ölen Şir Ali'nin yerine Yakup Han geçtiyse de, kısa bir süre sonra Afganistan'ın hakimiyetini Abdurrahman Han ele geçirmiştir. 1901’de vefat eden Abdurrahman Han zamanında İkinci İngiliz-Afgan savaşı yaşanmıştır (1878-1880). Bu savaş sonunda ülke, büyük çapta harap olmuş ve millî birlik zayıflamıştır. Afganistan'ın içinde bulunduğu bu olumsuz şartları fırsat bilen Ruslar, 1881’de Türkmenistan'ı işgal etmiş ve böylece de Afganistan ile komşu olmuşlardır. 1901’de başa geçen Habibullah Han, 1919’da ölünce yerine Emanullah Han geçti. Emanullah Han, Hindistan'daki İngiliz valiye bir mektup göndererek Afganistan'ın bağımsız bir devlet olduğunu ve İngiltere ile iyi ilişkiler kurmak istediğini iletmiştir.
İngiltere ise Afganistan bağımsızlığını kabul edip-etmemekte tereddüt etmiştir. Bu durum ilişkilerin gerginleşmesine ve 6 Mayıs - 8 Ağustos 1919 tarihleri arasında cereyan eden Üçüncü İngiliz-Afgan Savaşı'nın başlamasına sebep olmuştur. Bu savaşta başarı elde edemeyen İngilizler, 8 Ağustos 1919’da imzalanan Ravalpindi Antlaşması ile Afganistan'ın bağımsızlığını tanımıştır. Bu antlaşmanın ardından 19 Ağustos 1919 tarihinde Emanullah Han tarafından Afganistan'ın bağımsızlığı ilan edildi.
Sovyet-Afgan Savaşı
Sovyetler Birliği, 1979'da Afganistan'daki Marksist hükûmetin isteğiyle işgal etmiş ve kendi denetiminde bir sosyalist Afgan yönetimi kurdurmuştur. Buna tepki gösteren yerel güçler, Batı ülkelerinin de desteğiyle SSCB'ye karşı bir silahlı mücadele başlatmışlar ve pek çok bölgede egemenlik sağlayacak düzeyde başarı göstermişlerdir. Tüm bu yıpratıcı mücadele SSCB'nin içinde bulunduğu zor ekonomik durumu daha da ağırlaştırmış ve SSCB'nin dağılmasıyla sonuçlanacak olaylara büyük bir etki yapmıştı.
ABD ve Koalisyon işgali
Amerika Birleşik Devletleri'nde yapılan 11 Eylül saldırılarının sorumlusu olarak ilan edilen El-Kaide'nin bu bölgede yerleştiği iddiaları, Taliban rejiminin bu olaya müdahale etmemesi ve kaynak sağladığı iddiasıyla ABD ve koalisyon güçleri tarafından işgal edilmiş, Taliban yönetimden uzaklaştırılmıştır. ABD 20 yıl boyunca Afganistan'da kalmıştır. Trump hükûmeti tarafından 29 Şubat 2020'de imzalanan Doha Anlaşması ile ABD askerlerinin çekilmesi kararlaştırılmış ve tam çekiliş tarihi olarak 1 Mayıs 2021 belirlenmiştir.Biden hükûmeti ise tam çekiliş tarihini 31 Ağustos 2021 tarihine çekmiştir. Aşağı yukarı 1 yıldan beri devam eden Afganistan ve Taliban görüşmeleri son bulmuş, Afganistan hızlı bir şekilde Taliban tarafından ele geçirilmiştir. ABD'nin tahminlerine göre Taliban'ın, Kâbil'i ele geçirmesi 90 gün sürecekti fakat ABD'nin tahminleri tutmadı ve Taliban, Kâbil'i birkaç günde ele geçirdi. Cumhurbaşkanı Eşref Gani ülkeden kaçtı. İçişleri Bakanı ise sorunsuz bir şekilde iktidarı Taliban'a devretti.
Coğrafya
Afganistan, Güney Asya'da veya Orta Asya'da bulunan, kuzey ve güneybatıda ovaları olan dağlık bir yerleşim bölgesinin ortasında bir ülkedir. Bu bir parçasını oluşturan Büyük Orta Doğu'da içinde İslam dünyası arasında yalan enlemlerde 29 N ve 39 N ve boylamları 60 E ve 75 E'dir Ülkenin en yüksek noktası Noşak deniz seviyesinden 7.492 metre yüksekliktedir.
Çok sayıda nehir ve rezervuar olmasına rağmen, ülkenin çoğu kuru. Kapalı havza içinde Sistan dünyanın en kurak bölgelerinden biridir. Afganistan'a düşen olağan yağmura ek olarak, ülke kışın Hindukuş ve Pamir Dağları'nda kar alır, ardından ilkbaharda bu karın erimesi nehirlere, göllere ve akarsulara girer. Ancak ülkenin suyunun üçte ikisi komşu İran, Pakistan ve Türkmenistan'a akıyor. Devletin, suyun doğru şekilde yönetilmesi için sulama sistemlerini rehabilite etmesi için 2 milyar doların üzerinde bir ihtiyacı var.
Kuzeydoğu dağ arasında Hindikuş ve çevresindeki Bedahşan Eyaleti bir alandır aktif jeolojik olanlar güçlü meydana deprem hemen hemen her yıl. Ölümcül ve yıkıcı olabilirler, zaman zaman heyelanlara ve kış çığlarına neden olabilirler Son güçlü depremler 1998'de Tacikistan yakınlarındaki Bedahşan'da meydana geldi ve 6.000 kişiyi öldürdü. Bunu 2002 yılında Hindukuş'da meydana gelen ve bölgedeki çeşitli ülkelerde 150'den fazla kişinin hayatını kaybettiği ve binden fazla kişinin yaralandığı depremler izledi. 2010 depreminde 11 Afgan öldü, 70'ten fazla kişi yaralandı ve 2.000 ev yıkıldı. [alıntı gerekli]
Ülkenin başlıca doğal kaynakları şunlardır: kömür, bakır, demir cevheri, lityum, uranyum, nadir toprak, kromit, altın, çinko, talk, barit, kükürt, kurşun, mermer, kıymetli ve yarı kıymetli taşlar, doğalgaz, petrol, arasında diğer şeyler. 2010 yılında, Amerika Birleşik Devletleri ve Afganistan'dan yetkililer, Amerika Birleşik Devletleri Jeolojik Araştırmaları tarafından 2007 yılında bulunan keşfedilmemiş maden yataklarının 900 milyar dolar ile 3 trilyon dolar arasında olduğunu tahmin ediyor
652 230 km² yüzölçümüyle dünyanın 41. en büyük ülkesi, Fransa'dan biraz daha büyük ve Myanmar'dan daha küçük. Güney ve doğuda Pakistan, batıda İran, kuzeyde Türkmenistan, Özbekistan ve Tacikistan ve uzak doğuda Çin ile komşudur.
Demografi
Etnik gruplar ve dilller
ABD Dışişleri Bakanlığı 2010 yılı verilerine göre Afganistan'daki en büyük grubu toplumun %42'sini oluşturan Peştunlar oluşturmaktadır. Tacikler toplumun %27'sini, Özbekler %9'unu, Hazaralar %9'unu, Aymaklar %4'ünü, Türkmenler %3'ünü, Beluçlar ise %2'sini oluşturmuştur. Geriye kalan toplumun %4'ünü oluşturan kesim başka etnik gruplara mensuptur.
İran halkları Afganistan'daki salt çoğunluğu oluşturmakta olup, Peştunlar, Tacikler, Hazaralar, Aymaklar ve Beluçlar İran dilleri konuşmaktadır. Afganistan'daki Türk halkları en büyük azınlıklar olup, ve Afganistan Türkmenlerinden ibarettir. Bunun dışında az da olsa Pamir bölgesinde Kırgızlar da vardır. Rus savaşı esnasında Pamir bölgesindeki Kırgızların büyük kısmı Türkiye'nin Van İline yerleştirilmiş ve yaşadıkları köye Ulupamir ismi verilmiştir. Bölgeye yerleşen halk, bölgede hayvancılık ve koruculuk yapmaktadırlar.
Din
Afgan nüfusunun %99'dan fazlasının Müslüman olduğu iddia edilmektedir. Müslüman halkın yaklaşık %80 ila %85'i Sünni iken %15 ila %20'si ise Hazaralar arasında baskın bir İslam kolu olan Şiilik mezhebinin takipçileridir. Hristiyanlar, Budistler, Parsiler, Sihler ve Hindulardan oluşan küçük azınlıklar vardır. 1890'lara kadar, günümüzde Nuristan bölgesine tekabül eden Kafiristan'da Müslüman olmayan ve Veda dinine paralel bir animist dine inanmış Nuristaniler yaşamaktaydı, ancak bu halk Afgan emri Abdurrahman Han'ın bölgeyi ele geçirmesiyle zorla İslam'a geçti.
Afganistan, dinden dönme veya dine hakaret gibi şeyler için ölüm cezası uygulayan birkaç İslam ülkesinden biridir.
Yönetim
Afganistan İslam Cumhuriyeti'nin 2021 Taliban saldırısı sırasında fiilen çöküşünün ardından, Taliban ülkeyi İslam Emirliği olarak ilan etti. 7 Eylül'de yeni bir geçici hükûmet ilan edildi.
Afganistan'da geleneksel bir yönetişim aracı, esas olarak yeni bir devlet başkanını seçmek, yeni bir anayasa kabul etmek veya savaş gibi ulusal veya bölgesel sorunları çözmek için düzenlenen bir Peştun istişare toplantısı olan loya jirga'dır (büyük meclis). Loya jirgaları en az 1747 yılından bu yana düzenleniyor, en sonuncusu Ağustos 2020'de gerçekleşmiştir.
Yeni hükûmetin gelişimi
17 Ağustos 2021'de, Taliban'a bağlı Hizb-i İslami Gulbeddin partisinin lideri Gulbeddin Hikmetyar, hem Afganistan'ın eski Cumhurbaşkanı Hamid Karzai hem de Ulusal Uzlaşma Yüksek Konseyi ve eski Başkanı Abdullah Abdullah ile Hükûmet kurmak amacıyla, Katar'ın başkenti Doha'daki İcra Kurulu Başkanı ile (ancak Karzai'nin mi yoksa Abdullah'ın mı böyle bir hükûmete doğrudan dahil olup olmayacağı belli değil) bir araya geldi.
Cumhurbaşkanı Eşref Gani, Taliban ilerleyişi sırasında ülkeden kaçarak Tacikistan veya Özbekistan'a gittiği düşünülürken Birleşik Arap Emirlikleri'nde ortaya çıktı ve bu tür müzakereleri desteklediğini ve Afganistan'a dönmek için görüşmelerde bulunduğunu söyledi.
Ağustos 2021 itibarıyla, İslam Emirliği, Afganistan İslam Cumhuriyeti'nin devlet kurumlarının Taliban'a devrini koordine etme sürecinde üst düzey devlet adamlarının liderliğindeki resmî olmayan bir Koordinasyon Konseyi ile siyasi bir geçiş döneminden geçiyor. Bu arada Taliban güçleri ülkede etkili bir polis otoritesi kullanıyor. Afgan Ulusal Meclisi'nin eski üyesi Fevziye Kûfî'ye göre, hükûmet kurma konusundaki Kâbil toplantıları sadece erkeklerin katıldığı toplantılardır. Sadece erkeklerden oluşan bir hükûmetin "olacağını" belirtti. Taliban içindeki pek çok kişi, eski hükûmete itirazlarının doğası gereği dini olduğu ve siyasi olmadığı için, Afganistan Anayasası'nın devamının potansiyel olarak yeni devletin temeli olarak işe yarayabileceği konusunda hemfikirdir. 20 Ağustos'ta Abdülgani Birader, yeni hükûmetin bileşimi ve yapısı hakkında Koordinasyon Konseyi ile resmî müzakerelere başlamak için Kandehar'dan Kâbil'e geldi.
30 Ağustos'ta Amerikan birliklerinin son uçuşuyla Kâbil'den ayrılmasından saatler sonra görüşülen bir Taliban yetkilisi, yeni hükûmetin büyük olasılıkla Cuma'dan sonra 3 Eylül Cuma günü açıklanacağını söyledi. Hibetullah Ahundzade'nin resmî olarak Emir olarak adlandırılacağı ve kabine bakanlarının Arg'da resmî bir törenle açıklanacağı eklendi. Abdülgani Birader Başbakan olarak hükûmet başkanı olurken, diğer önemli pozisyonlar Siraceddin Hakkani ve Mohammad Yakub'a gidecektir. Dini liderin altında, günlük yönetim kabineye emanet edilecektir.
CNN'ye göre, yeni hükûmetin üniter bir Diyubendi İslam cumhuriyeti olması muhtemeldir. CNN-News18 tarafından hazırlanan bir raporda kaynaklar, yeni hükûmetin, Seyyid Ali Hamaney'in rolüne benzer şekilde, Hibetullah Ahundzade'nin dini lider olarak İran'a benzer şekilde yönetileceğini ve Kandehar'dan kurulacağını söyledi. Birader veya Yakub, Başbakan olarak hükûmetin başı olacaktır. Hükûmetin bakanlıkları ve kurumları, Başbakanın başkanlığında bir kabine altında olacak. Dini Lider, 11 ila 72 üyeli herhangi bir yerde Yüksek Konsey olarak bilinen bir yürütme organına başkanlık edecek. Abdülhekim Hakkani muhtemelen Başyargıçlığa terfi edecek. Rapora göre, yeni hükûmet, değiştirilen 1964 Afganistan Anayasası çerçevesinde gerçekleşecektir.
Hükûmetin 11 Eylül terör saldırılarının 20. yıl dönümü olan 11 Eylül 2021'de açıklanacağı ve muhtemelen Türkiye, Çin, İran, Pakistan ve Katar hükûmetlerine davetiyelerin gönderileceği tahmin ediliyor.
Eylül ayı başlarında, Taliban, Kabine'nin sadece erkeklere açık olmasını planlıyordu ve kadınların hükûmette "yüksek rütbeli görevlerde çalışmasına" izin verilmeyeceğini ve kadınların Kabine'den "dışlandığını" belirtti. Gazeteciler ve çoğu kadın olan diğer insan hakları aktivistleri, Herat ve Kâbil'de kadınların Kabine'ye dahil edilmesi çağrısında bulunarak protesto düzenlediler. 7 Eylül'de açıklanan Bakanlar Kurulu'nun sadece erkeklere özel olduğu ve Kadın İşleri Bakanlığı'nın kaldırıldığı ortaya çıktı.
Kadın hakları
Kadınlar için başörtüsü zorunlu olmakla beraber burka (yöresel Afgan kıyafeti) şart değil. Kadınlar karma olmayacak şekilde eğitimlerine devam edebiliyorlar.[]
Ekonomi
Afganistan son derece fakir bir ülkedir, tarıma (esas olarak haşhaş-afyon hammaddesi) ve sığır yetiştiriciliğine çok bağımlıdır. Ekonomi, son zamanlardaki siyasi ve askeri huzursuzluklardan büyük ölçüde zarar gördü ve 1998 ile 2001 yılları arasında ülkenin yaşadığı zorluklara şiddetli bir kuraklık eklendi. Nüfusun çoğu yetersiz gıda, giyecek, barınma ve sağlık hizmetlerine sahip değil ve bu sorunlar askeriye tarafından daha da ağırlaşıyor. Operasyonlar ve siyasi belirsizlik Enflasyonu ciddi bir sorun olmaya devam etmektedir.
Kasım 2001'de Taliban'ın yenilmesine yol açan ABD öncülüğündeki koalisyonun saldırısı ve Aralık 2001 Bonn Anlaşması sonucunda Afgan Geçici Yönetimi'nin (IAA) kurulmasından sonra, Afganistan'ı yeniden inşa etmeye yönelik uluslararası çabalar, Afganistan'ın yeniden inşasına yönelik uluslararası çabalara konu oldu. Ocak 2002'de Afganistan'ın Yeniden İnşası için Tokyo Bağışçılar Konferansı'nda Dünya Bankası tarafından yönetilecek bir fona 4,5 milyar dolar tahsis edildi. Yeniden yapılanma için öncelikli alanlar şunlardır: eğitim, sağlık ve sanitasyon tesisleri inşa etmek, idari kapasiteleri artırmak, tarım sektörlerini geliştirmek ve yol, enerji ve telekomünikasyon bağlantılarını yeniden inşa etmek. Nüfusun üçte ikisi günde iki doların altında yaşıyor. Bebek ölüm hızı bin doğumda 160,23'tür.
İdari yapı
Başkent Kâbil ülkenin en büyük kentidir; diğer önemli kentler batıda Herat, güneyde Kandehar ve kuzeyde Mezâr-ı Şerîf'tir. Yerel ve ulusal düzeyde bütünleşme zayıftır. Ülke 34 ile ayrılmıştır. Bu iller de kendi içinde volasvaleyi (Peştuca: ولسوالۍ) adı verilen 398 ilçeye ayrılmıştır. Afganistan'ın illeri aşağıdaki haritada numaralandırılmış olarak gösterilmiştir.
Altyapı
Ulaşım ve taşımacılık
Demiryollarının toplam uzunluğu 24.6 km, karayolları 42150 km (bunun 12,350 km si asfalt, geri kalanı yani 29,800 km si stabilize yoldur), su yolları 1,200 km dir. Ülkede boru hatlarının toplam uzunluğu 466 km dir. 51 adet havaalanı bulunan Afganistan'ın en büyük havaalanı Kâbil Uluslararası Havalimanı'dır. 11 adet helikopter pisti mevcuttur.
Eğitim
Bu maddenin daha doğru ve güvenilir bilgi sunması için güncellenmesi gerekmektedir. Daha fazla bilgi için bakınız. |
Afganistan eğitim sistemi 6+3+3 şeklinde bir kademelendirme üzerinde şekillenmiştir. Buna ilişkin olarak okul öncesi eğitim ile başlayan süreç (0-3 yaş ve 4-6 yaş iki aşamalıdır), 6 yıllık bir genel öğretim sistemi ile devam etmektedir. Bu aynı zamanda genel okur yazarlık kursları ile de desteklenmektedir. 6. sınıf sonrasında ise ikili bir ayrım ile din eğitimi ağırlıklı ortaokullar ve genel eğitim müfredatını benimsemiş ortaokullarda eğitim verilmektedir. Son aşama olan liseler ise 3 farklı bölümden oluşmaktadır. Bu noktada bir anlamda branş eğitimi almakta olan öğrenciler, öğretmenlik, teknik meslek liseleri ve sosyal bilimler-fen bilimleri ağırlıklı liselerde öğrenim görebilmektedirler. Bundan sonra ise branşlarına ilişkin yükseköğrenim kurumlarına devam etmektedirler.
Afganistan'da eğitim alanında kadın ve erkek arasında herhangi bir ayrım yapılmamıştır (Yalnız 2021'den beri kadınların öğretim ve mesleki hakları elinden alınmıştır. Her Afgan vatandaşı eğitim hakkından yararlanmada eşit haklara sahiptir. Her 7 yaşına gelen her çocuk devlet okullarından parasız yararlanma hakkına sahiptir. Afganistan Anayasası 43. maddesine göre, devlet okulları parasızdır ve ilköğretim zorunludur. Ancak Afganistan'ın uzun yıllar süren işgallere maruz kalması ve ülkenin içinde bulunduğu siyasi, ekonomik açmazlar eğitim sistemini de olumsuz etkilemiştir. Ülkede 2005 yılı verilerine göre 5 milyona yakın çocuk okullarda eğitim görmüştür. Ancak okullaşma oranındaki düşüklük, öğretmen ve kırtasiye yetersizliği gibi nedenlerden ötürü istenilen verim alınamamaktadır. Buna rağmen 2003 yılında 8.500 çadırda 25.000 civarında öğrenci, bu çadırlarda verilen eğitim hizmetinden yararlanmıştır.
Enerji
Elektrik üretimi 905 milyon KWh olarak gerçekleşmektedir. Buna istinaden tüketim 1.042 milyar KWh olmuştur. Hiç elektrik ihracatı yapamayan Afganistan, 200 milyon KWh elektrik ithalâtı yapmaktadır.
Kültür
Mutfak
Afgan mutfağının en temel unsurları arasında tarım ürünlerinden elde edilmiş buğday, mısır, arpa gibi tarım ürünleri ön plana çıkmaktadır. Tarım ve hayvancılığın yaygın olmasıyla da beraber yerel mutfak içerisinde hayvansal ürünler sıklıkla tercih edilmektedir. Hayvansal ürünlerin sıklıkla tercih edildiği Afgan mutfağında sıklıkla süt ve süt ürünleri tercih edilmektedir. Kâbil pilavı Afgan mutfağının vazgeçilmez ulusal yemeğidir.
Notlar
- ^ Afganistan'daki son nüfus sayımı 1979'da yapıldı ve kendi eksikti. Ülkedeki devam eden ihtilaf nedeniyle, o zamandan beri resmi bir nüfus sayımı yapılmadı.
Kaynakça
- ^ . 3 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Eylül 2021.
- ^ . www.bbc.co.uk. 7 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2021.
- ^ Amirzai, Shafiq l. . Rohi.Af (Peştuca). 17 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2021.
- ^ . نن ټکی اسیا (Peştuca). 16 Ocak 2018. 20 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2021.
- ^ Tharoor, Ishaan (19 Haziran 2013). "The Taliban's Qatar Office: Are Prospects for Peace Already Doomed?". Time (İngilizce). ISSN 0040-781X. 19 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Ağustos 2021.
- ^ "Taliban closer to international recognition, says foreign minister". Agence France-Presse. Kabul. France 24. 3 Şubat 2022. 3 Şubat 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Mart 2022.
- ^ "Population Matters". 3 Mart 2016. 16 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 7 Ekim 2022.
- ^ timesofindia (23 Ağustos 2021). "Afghanistan's ethnic mosaic". The Times of India. 18 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 7 Ekim 2022.
- ^ World Population Review (19 Eylül 2021). ""Afghanistan Population 2021"". 14 Ocak 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Kasım 2020.
- ^ statista.com (20 Ağustos 2021). "Distribution of Afghan population by ethnic group 2020". 18 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 7 Ekim 2022.
- ^ reliefweb.int (14 Ağustos 2011). "Afghan Ethnic Groups: A Brief Investigation". 18 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 7 Ekim 2022.
- ^ Choi, Joseph (8 Eylül 2021). "EU: Provisional Taliban government does not fulfill promises". . 18 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Mart 2022.
- ^ Bezhan, Frud (7 Eylül 2021). "Key Figures In The Taliban's New Theocratic Government". . (Radio Free Europe/Radio Liberty). 6 Şubat 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Şubat 2022.
- ^ Jones, Seth G. (December 2020). "Afghanistan's Future Emirate? The Taliban and the Struggle for Afghanistan". CTC Sentinel. Combating Terrorism Center. 13 (11). 11 Şubat 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Mart 2022.
- ^ Sofoglu, Murat (27 Eylül 2021). "How the Taliban governs itself". TRT World. 27 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Mart 2022.
- ^ Merkez İstatistik Ofisi Afganistan
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 26 Ocak 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 7 Ekim 2022.
- ^ a b c d "Afghanistan". International Monetary Fund. 20 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Kasım 2018.
- ^ Human Development Report 2021/2022: Uncertain Times, Unsettled Lives: Shaping our Future in a Transforming World (PDF). United Nations Development Programme. 2022. s. 284. ISBN . 8 Eylül 2022 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 24 Eylül 2022.
- ^ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 15 Aralık 2020. ss. 343-346. ISBN . 15 Aralık 2020 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 16 Aralık 2020.
- ^ "1989: Soviet troops pull out of Afghanistan" (İngilizce). 15 Şubat 1989. 30 Eylül 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Ağustos 2021.
- ^ "The name Afghan has evidently been derived from Asvakan, the Assakenoi of Arrian... " (Megasthenes and Arrian, p 180. See also: Alexander's Invasion of India, p 38; J.W. McCrindle).
- ^ "Even the name Afghan is Aryan being derived from Asvakayana, an important clan of the Asvakas or horsemen who must have derived this title from their handling of celebrated breeds of horses" (See: Imprints of Indian Thought and Culture abroad, p 124, Vivekananda Kendra Prakashan).
- ^ cf: "Their name (Afghan) means "cavalier" being derived from the Sanskrit, Asva, or Asvaka, a horse, and shows that their country must have been noted in ancient times, as it is at the present day, for its superior breed of horses. Asvaka was an important tribe settled north to Kabul river, which offered a gallant resistance but ineffectual resistance to the arms of Alexander "(Ref: Scottish Geographical Magazine, 1999, p 275, Royal Scottish Geographical Society).
- ^ "Afghans are Assakani of the ; this word being the Sanskrit meaning 'horsemen' " (Ref: Sva, 1915, p 113, Christopher Molesworth Birdwood).
- ^ Cf: "The name represents Sanskrit Asvaka in the sense of a cavalier, and this reappears scarcely modified in the Assakani or Assakeni of the historians of the expedition of Alexander" (Hobson-Jobson: A Glossary of Colloquial words and phrases, and of kindred terms, etymological..by Henry Yule, AD Burnell).
- ^ (1977) [1952]. Ancient India (Reprinted bas.). Motilal Banarsidass. s. 99. ISBN . 14 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ağustos 2021.
- ^ Ch. M. Kieffer (15 Aralık 1983). . Encyclopædia Iranica (online bas.). Columbia University. 16 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Vogelsang, Willem (2002). The Afghans. Wiley Blackwell. s. 18. ISBN . 9 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Temmuz 2019.
- ^
- ^ "Afghan conflict: US and Taliban sign deal to end 18-year war". BBC News (İngilizce). 29 Şubat 2020. 5 Ocak 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021.
- ^ . POLITICO (İngilizce). 24 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021.
- ^ Kiely, Eugene; Farley, Robert (17 Ağustos 2021). . FactCheck.org (İngilizce). 17 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021.
- ^ "Afghan Population Estimates 1398" (PDF). . 2019. Erişim tarihi: 4 Temmuz 2019.
- ^ "Q&A: What is a loya jirga?". BBC News. 1 Temmuz 2002. 23 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Haziran 2019.
- ^ Barfield 2012, s. 295.
- ^ "Politicians Express Mixed Reactions to Loya Jirga". TOLO News. 7 Ağustos 2020. 10 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Ağustos 2020.
- ^ . TOLO News. 9 Ağustos 2020. 10 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2020.
- ^ . Reuters (İngilizce). 16 Ağustos 2021. 16 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2021.
- ^ AFP (18 Ağustos 2021). . Brecorder (İngilizce). 18 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2021.
- ^ Macias, Natasha Turak,Amanda (18 Ağustos 2021). . CNBC (İngilizce). 18 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2021.
- ^ . New Age (İngilizce). 18 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2021.
- ^ "'Coordination council' to oversee peaceful transfer of power in Afghanistan: Karzai". . 15 Ağustos 2021. 15 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Ağustos 2021.
- ^ Osman, Borhan (July 2016). Taliban Views on a Future State (PDF). New York University. s. 7. 16 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 10 Eylül 2021.
- ^ . www.aljazeera.com (İngilizce). 21 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2021.
- ^ . the Guardian (İngilizce). 2 Eylül 2021. 2 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2021.
- ^ . News18 (İngilizce). 31 Ağustos 2021. 31 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2021.
- ^ Khan, Omer Farooq (7 Eylül 2021). . The Times of India (İngilizce). 6 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2021.
- ^ "Afghanistan: Women protest against all-male Taliban government". BBC News (İngilizce). 8 Eylül 2021. 8 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Eylül 2021.
- ^ "Hardliners get key posts in new Taliban government". BBC News (İngilizce). 7 Eylül 2021. 7 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Eylül 2021.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 3 Eylül 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Eylül 2023.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 3 Eylül 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Eylül 2023.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 3 Eylül 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Eylül 2023.
Dış bağlantılar
Wikimedia Commons'ta Afganistan ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Afganistan Pestuca Darice افغانستان Pestuca Afġanistan Darice Afġanestan ya da resmi adiyla Afganistan Islam Emirligi Orta Asya nin guneyinde denize kiyisi olmayan bir ulkedir Dogu ve guneyde Pakistan batida Iran kuzeyde Turkmenistan Ozbekistan ve Tacikistan kuzeydoguda ise Cin ile komsudur 652 000 km yuz olcumlu kuzey ve guneydogusunu duzluklerin olusturdugu daglik bir ulkedir Baskenti ve en buyuk sehri Kabil dir Yaklasik 40 milyonluk nufusunun cogunlugunu Pestunlar Tacikler Hazaralar ve Ozbekler olusturur Ulke uluslararasi alanda Afganistan Islam Cumhuriyeti olarak taninmaktadir ABD nin Afganistan dan cekilmesine akabinde gerceklesen Taliban saldirilari ile 15 Agustos 2021 de Taliban in baskent Kabil i ele gecirmesi sonucunda kurulmus olup yonetimin devri konusundaki tartismalar ve gorusmeler devam etmektedir Afganistan Islam Emirligiد افغانستان اسلامي امارت Pestuca De Afġanistan Islami Imarat امارت اسلامی افغانستان Darice Emarat e Eslami ye AfghanestanBayrak ArmaSlogan لا إله إلا الله محمد رسول الله La ʾilaha ʾilla llah Muhammadun rasulu llah Allah tan gayri ilah yoktur Ve Muhammed onun elcisidir Milli mars Pestuca دا د باتورانو کور Da de batorano kor Burasi Cesurlarin Yurdu source source track track track track Afganistan konumuAfganistan haritasiTuraltinda BM uye devletiBaskent ve en buyuk sehirKabil 34 32 K 69 08 D 34 533 K 69 133 D 34 533 69 133Resmi dil ler PestucaDariceYaygin dillerPestucaDariceEtnik gruplar 2019 gayriresmi sonuclar 42 Pestun 27 Tacik 9 Hazara 9 Ozbek 4 Aymak 3 Turkmen 2 Beluc 4 DigerleriResmi dinIslamDemonimAfganHukumetUniter gecici teokratik Islam emirligi Yuce LiderHibetullah Ahundzade BasbakanMuhammed Hasan Ahund Vekaleten Yasama organi danisma organi Tarihce Hotakiler Durraniler1747 1823 Emirlik1823 1839 1839 1842 Emirligin restorasyonu1842 1926 26 Mayis 1879 19 Agustos 1919 Krallik9 Haziran 1926 Cumhuriyet Demokratik Cumhuriyet27 28 Nisan 1978 Islam Devleti28 Nisan 1992 Islam Emirligi27 Eylul 1996 Islam Cumhuriyeti26 Ocak 2004 Islam Emirligi nin restorasyonu15 Agustos 2021Yuzolcumu Kara652 867 km2 Su ihmal edilebilirNufus 2022 tahmini38 346 720 37 Yogunluk48 08 km2 174 GSYIH SAGP 2018 tahmini Toplam72 911 milyar 96 Kisi basina2 024 169 GSYIH nominal 2018 tahmini Toplam21 657 milyar 111 Kisi basina493 177 IGE 2021 0 478 dusuk 180 Para birimiAfgani Darice افغانی AFN Zaman dilimiUTC 04 30 Trafik akisisagTelefon koduISO 3166 koduInternet alan adi afOncullerAfganistan Islam Cumhuriyeti Afganistan da insan yasami en az 50 000 yil once basladi Bolgede yerlesik duzene 9 000 yil once gecildi ve sirasiyla Indus Vadisi Oxus ve MO 3 binyil uygarliklari evrildi Hint Aryanlarin Baktriya Margiyana bolgesinden bolgesine gocunu Zerdustculugun kutsal kitabi Avesta da tasvir edilen kulturle iliskilendirilen Demir Cagi Yaz Kulturu nun MO 1500 1100 yukselisi takip etti O donemde Ariana adiyla anilan bolge MO 6 yuzyilda doguda Indus Nehri ne kadar olan alani fetheden Pers Ahamenis Imparatorlugu nun hakimiyetine girdi Aspasioi ve Assakenoi kabilelerinin direnisiyle karsilasacagi Kabil Vadisi Seferi nden once Baktriyali Roksana ile evlenmis olan Buyuk Iskender MO 4 yuzyilda bolgeyi ele gecirdi Grek Baktriya Kralligi Helenistik dunyanin dogu ucunu olusturdu Maurya Imparatorlugu nun fethiyle bolgede Budizm ve Hinduizm yayildi Ikiz baskentleri Kapisi and Puruṣapura dan hukum suren Kusan imparatoru Mahayana Budizminin Cin ve Orta Asya ya yayilmasinda onemli rol oynadi Bolge aralarinda Kidariteler Ak Hunlar Alkonlar Nezak Hunlari Zunbiller ve Turk Sahilerin de bulundugu bircok Budist hanedanca yonetildi Muslumanlar 7 yuzyilda Sasanilerin elindeki Herat ve Zerenc i fethettiler ve Islam i getirdiler tam Islamlasmaya ise 9 ve 12 yuzyillar arasinda Seferi Samani Gazneli ve Gurlu hanedanlari altinda ulasildi Daha sonra bolgenin cesitli kisimlari Harezmsah Halaci Timurlu Ludi Suri Babur ve Safevi imparatorluklari tarafindan yonetildi Modern anlamiyla Afganistan devletinin siyasi tarihi 1709 da Hotaki hanedaninin kurucusu Miruveys in bagimsizlik ilan etmesi ile basladi 1747 de Ahmed Sah Durrani Kandehar baskentli Durrani Imparatorlugu nu kurdu 1776 da baskent Kabil e tasindi Pesaver ise 1823 te Sihlere kaybedildi kis baskenti oldu 19 yuzyil sonlarinda Afganistan Britanya Hindistani ve Rus Imparatorlugu arasindaki Buyuk Oyun sirasinda tampon devlet gorevi gordu I Ingiliz Afgan Savasi nda East India Company Afganistan i kisa bir sureligine ele gecirdi Ancak III Ingiliz Afgan Savasi nin ardindan 1919 da ulke yabanci hakimiyetinden kurtuldu ve nihayetinde Emanullah Han hukumdarliginda bir monarsiye donustu Monarsi neredeyse 50 yil sonra Muhammed Zahir Sah in tahttan indirilip cumhuriyetin ilan edilmesine kadar devam etti 1978 de ikinci bir darbenin ardindan Afganistan sosyalist bir devlet oldu Bu olay 1980 li yillarda mucahit isyancilara karsi Sovyetler Birligi nin Afganistan a mudahalesine yol acti 1996 yilina gelindiginde ulkenin buyuk kismi ulkeyi gelecek 5 yili askin sure boyunca totaliter bir rejimle yonetecek olan Islami koktendinci Taliban tarafindan ele gecirilmis durumdaydi 2001 de ABD isgali sonucu Taliban yonetimi sonlansa da ulkenin onemli bir bolumunu kontrol etmekteydi Hukumet ile Taliban arasindaki yirmi yillik savas 2021 Taliban saldirisi ve bunun sonucunda Kabil in dusmesiyle doruga ulasti ve Taliban i yeniden iktidara getirdi Afganistan da terorizm yoksulluk cocuk malnutrisyonu ve yolsuzluk ust seviyededir Afganistan Birlesmis Milletler Islam Isbirligi Teskilati Guney Asya Bolgesel Isbirligi Teskilati G77 Ekonomik Isbirligi Teskilati ve Baglantisizlar Hareketi uyesidir Afganistan satin alma gucu paritesine gore 72 9 milyar dolarlik gayri safi yurt ici hasilasi GSYIH ile dunyanin 96 buyuk ekonomisidir Ancak ulke kisi basina dusen GSYIH SAGP siralamasinda 2018 verilerine gore 186 ulke arasindan 169 siradadir Etimoloji adi bazi bilginlere gore Hindukus bolgesinin eski sakinleri olan veya Assakan adindan turetilmistir Asvakan kelime anlami atlilar at yetistiricileri veya suvariler anlamina gelir Tarihsel olarak Afgan etnik adi etnik Pestunlar icin kullanilmistir Afgan adinin Arapca ve Farsca bicimi ilk olarak 10 yuzyil cografya kitabi Hudud el alem de onaylanmistir Adin son kismindaki stan Farscada yeri anlamina gelen bir ektir Bu nedenle Afganistan tarihsel anlamda Afganlarin ulkesi veya Pestunlarin ulkesi anlamina gelir TarihceTarihoncesi ve Antik Cag Arkeolojik kazilarda paleolitik mezolitik neolitik bronz ve demir caglarina ait tipik eserlere rastlanan Afganistan topraklarinda kentsel yasamin MO 3000 ile MO 2000 yillari arasinda baslamis olabilecegi degerlendirilmektedir Afganistan da Ahamenis hakimiyeti II Kiros tarafindan MO 6 yuzyilda kurulmus ve I Darius tarafindan guclendirilmistir Bu siyasi varlik Buyuk Iskender in Afganistan fetihlerine kadar hukum surmustur En genis sinirlarinda Grek Baktriya Kralligi Buyuk Iskender in Keyaniler i yikmasi ile Makedonyalilar Afganistan topraklarinda hukum surmeye baslamistir Imparatorluk parcalandiktan sonra olusmus Selefki Imparatorlugu nda ayrilmis Grek Baktriya Kralligi Afganistan da hukum surmustur Son Grek Kral MS 45 yilina dogru Kusanlar in egemenligini kabul etmistir Bu doneme kadar yaklasik iki yuz yil kucuk Yunan prenslikleri Yueciler in baskisi ile kuzeyden guneye surulerek Afganistan in buyuk bir kismini isgal eden Iskitler ve isgalci diger kavimlerle beraber yasamislardir Hint Iskitler Afganistan dan Hindistan a Baltistan Iran a Herat uzerinden yurumekle birlikte bugun Sistan olarak anilan o zamanki Drangiana bolgesini ele gecirmislerdir Iskitler ayrica Buyuk Iskender in haleflerinden bir Yunan prensin elindeki Baktriya yi isgal etmislerdir Ancak Yueciler in baskisi devam edince buradan da cikmak zorunda kalmislardir Kusanlarin en genis sinirlari Sistan Sakastana bolgesindeki Iskitler uzerinde onemli etkiler birakan Part Imparatorlugu nin kuruldugu donemlerde Kuzey Iran da siyasi bir varlik olarak ortaya cikmistir Yueciler MO 140 yilinda Kusanlarin liderliginde Baktria bolgesi ele gecirerek egemenlikleri altina almalari sonucu bolgenin etnik ve kulturel yapisi bu yeni katilimla daha da zenginlesmistir Yueciler in bes kolundan biri olan Kusanlar diger Yueci prenslikleri uzerinde hakimiyet kurduktan sonra Afganistan da bulunan rakip devletleri MO 50 ile MS 50 yillari arasinda etkisiz hale getirmeyi basarmislardir Kusanlar Part Imparatorlugu na boyun egdirmis ve Kabil i de ele gecirmislerdir Kusan hakimiyet alani zamaninda Afganistan i da icine alacak sekilde Parthia ulkesinden Ganj Nehri ne kadar kuzeyde ise Sogdiana ya kadar genislemistir Bugunku sehri ise iki bin yil once Kusanlar a baskentlik yapmistir 500 de Eftalitler Kusanlardan sonra Ak Hunlar 460 yili civarinda Hazar Denizi nden baslayan ve doguya dogru Kuzey Afganistan i da icine alan bir devlet kurmuslardir Bolgenin Ak Hun hakimiyetine girmesine kadar devam eden donem Afganistan da Iran ve Hindistan nufuz mucadelesi donemi olmustur Bu donemde Partlarin etkisi tamamiyla ortadan kalkmis ve onlarin yerini Sasaniler almistir Kusanlarin Afganistan daki hakimiyeti 5 yuzyil sonuna dogru Sasanilerle mucadele eden Akhunlarin bolgeyi istila etmelerine kadar surmustur Akhunlarin guclenmesi ile etkisizlesen Kusan beyleri ise Sahi unvani ile Muslumanlarin Afganistan topraklarinda gorulmeye basladiklari 880 yilina kadar Kabil de hukum surmeye devam etmislerdir Orta Cag Arap ordularinin once 636 yilinda Kadisiye de ardindan 642 yilinda Nihavend Muharebesi nde Sasaniler i yenmeleri ile Islamiyet in yayilmasi doguya dogru ivme kazanmistir Basra Valisi Abdullah Bin Amir 650 yilinda bir ordusunu Horasan a diger bir ordusunu da Sasani Krali III Yezdigirt in pesinden Sistan a dogru gondermistir Sasani Krali nin ele gecirilip olduruldugu bu sefer sonunda Arap ordulari ilk defa Bati ve Kuzey Afganistan i Baktria ve Herat i isgal etmislerse de bolgede tamamen hakimiyet kuramamislardir Ancak Muaviye doneminde 698 ve 700 yilinda Islam ordulari Kabil i almak icin saldirilarda bulunmustur 861 yilinda Sistan daki askeri guce komuta etmeye baslayan komutasindaki Seferiler 867 yilinda Kirman Siraz ve Herat i ele gecirdi 871 yilinda ise Belh Baktriya ve Kabil bolgesinin yonetimi halife tarafindan Yakub bin Leys e verilmistir Iran Platosu Orta Asya ve Hindistan altkitasi arasinda bu uc istikamete baglanti saglayan stratejik ozelligi ile Kabil Vadisi Islam a karsi uzun yillar direnis merkezi olmustur Bu donemde Orta Asya kokenli kavimlerin Afganistan daki hakimiyetlerinin one ciktigi gorulmektedir Gazneliler Afganistan topraklari bu zaman diliminde Turk soylu kavimler ile Irani kavimler arasinda bir mucadele ve hakimiyet sahasi olmustur Saffarilerin 900 yilinda Samaniler e maglup olmasiyla Afganistan in bir bolumu Samani egemenligine gecti Gazne Hanedani nin asil kurucusu Sebuk Tigin Samanilerin otoritesini tanimakla birlikte kendi adina para bastirmis Zamin Davar Gor ve Zabilistan bolgesinde guclu bir otorite tesis etmistir Afganistan da boylelikle egemenlik kuran Sebuk Tigin Gazne yi isgal eden ve Kabil bolgesinde hakimiyet kurmaya calisan Pencab Racasi Jaipal a karsi baslattigi mucadele sonunda 988 yilinda Kabil ve civarini kendi hakimiyet alanina alarak Gazne Devleti topraklarina katmistir Taciklerin bir kolu olan Gurlular ile Behramsah in uzun suren mucadelesi Gaznelilerin aleyhine sonuclanmis ve Gazne Gurlu beyi Alaaddin tarafindan ele gecirilmistir Gurlular 1187 yilinda Gazne Devleti ni tamamen ortadan kaldirmistir Ancak Gurlular in Afganistan Platosu nda kurmus olduklari hakimiyet de uzun surmemistir Gurlu ordusu 1204 yilinda Harzemsahlar ve Karahitaylar in musterek ordusuna karsi yapmis oldugu savasta yenilmesinden sonra Gazne bir sure Gurlu ordusunda gorevli Turk komutanlarin denetimine gecmistir Gazne 1215 yilinda Harzemsahlar tarafindan ele gecirilmis ve Gurlular donemi Afganistan da tamamen kapanmistir Mogol akinlari Afganistan nufusunu onemli olcude azaltmistir Harzemsahlarin egemenligi de uzun surmemis Cengiz Han onderligindeki Mogollar tarafindan Gazne Kabil ve 1222 yilinda Herat ele gecirildi Ogeday in olumu ve Mogol Imparatorlugunun bolunmesi uzerine Afganistan Ilhanlilarin yonetimine girmistir Bolgedeki Mogol egemenligi 14 yuzyil sonlarinda Timur ordularinca sona erdirilmistir Timur un kurdugu devlet olumunden sonra dagilmissa da torunlarindan Muhammed Babur un bolgede kurdugu devlet uzun sure yasamistir Baburlerin tarihsel yayilmasi Babur Devleti Afganistan i hakimiyet altinda tutmakla birlikte Hindistan ve Afganistan arasi dengeyi saglayamamis ve agirligi Hindistan a kaydirmistir Bu durum kuzeyden Ozbekler ve kuzeybatidan da Safevilerin Afganistan a inmesine sebep olmustur Boylece 17 yuzyilin ortalarina dogru Abdali ve Galzay adini almis olan Halaclar daglik bolgelerden Kandehar ve Zemindaver in daha verimli bolgesi olan vadilerine gocmuslerdir Modern Cag 18 yuzyilda Baburluler in zayiflamasi uzerine Afgan kabileleri de bagimsiz hareket etmeye baslamistir Bu durumda Gilzay gibi bazi kabilelerin Babur Abdaliler gibi bazilarinin da Iran tarafinda yer almalari ulkedeki karisikligi artirmistir Bu esnada Nadir Kulu komutasindaki Turkmen ordusu Afganistan ve Iran i yonetim altina almis Hindistan daki Babur Devleti de vergiye baglanmistir Nadir Sah in olumunden sonra yonetime gecen Hindistan daki Babur Devleti ni hakimiyeti altina almistir 1756 1757 Bu yillarda Iran in sergiledigi yayilmaci politikanin tehlikesini goren Ahmet Sah bu konuda Osmanli Devleti ile ortak hareket etmeyi istemis olsa da girisimlerinden bir netice alamamistir Ahmet Sah tan sonra Afganistan yonetiminde bulunan Timur Sah ve Zaman Sah donemlerinde ulke onceki ihtisamli ve guclu durumunu koruyamamis ic karisikliklar bas gostermistir Bu karisikliklar 19 yuzyilin ilk ceyregine kadar surdukten sonra Dost Muhammed in yonetime gecmesi ile ulkedeki birlik tekrar saglanmistir Ancak bu donemde ise Afgan birligini zayiflatma cabasi icine girmistir Bu yillarda Ingilizlerin yavas yavas Hindistan i hakimiyetleri altina aldiklari gozlenmektedir Ilk Afgan Ingiliz iliskisi Kuzey Hindistan da Pesaver probleminin cozumunde Ingiliz hakemligi ile olmustur Arkasindan 1839 1842 yillari arasinda suren I Ingiliz Afgan Savasi patlak vermistir Dost Muhammed ulkesi Ingilizler tarafindan isgal edilmesine ragmen 1863 te Kabil e donerek tekrar Afgan birligini saglamisti Dost Muhammed in 9 Haziran 1863 tarihinde vefat etmesi ile Afganistan tekrar iktidar mucadele kaosuna suruklenmistir Oglu Sir Ali nin 1868 de iktidari ele gecirmesiyle bu mucadele durulmustur Ruslarin Turkistan i isgali Afganlar ile Ingilizleri dogal muttefik yapmistir Ruslar Turkistan i isgal etmelerine ragmen Afganistan onderliginde Orta Asya Devletleri ni de icine alan bir birlik olusmasindan hep cekinmislerdir Kral Yakup Han ile Britanyali Mayis 26 1879 1879 da olen Sir Ali nin yerine Yakup Han gectiyse de kisa bir sure sonra Afganistan in hakimiyetini Abdurrahman Han ele gecirmistir 1901 de vefat eden Abdurrahman Han zamaninda Ikinci Ingiliz Afgan savasi yasanmistir 1878 1880 Bu savas sonunda ulke buyuk capta harap olmus ve milli birlik zayiflamistir Afganistan in icinde bulundugu bu olumsuz sartlari firsat bilen Ruslar 1881 de Turkmenistan i isgal etmis ve boylece de Afganistan ile komsu olmuslardir 1901 de basa gecen Habibullah Han 1919 da olunce yerine Emanullah Han gecti Emanullah Han Hindistan daki Ingiliz valiye bir mektup gondererek Afganistan in bagimsiz bir devlet oldugunu ve Ingiltere ile iyi iliskiler kurmak istedigini iletmistir Ingiltere ise Afganistan bagimsizligini kabul edip etmemekte tereddut etmistir Bu durum iliskilerin gerginlesmesine ve 6 Mayis 8 Agustos 1919 tarihleri arasinda cereyan eden Ucuncu Ingiliz Afgan Savasi nin baslamasina sebep olmustur Bu savasta basari elde edemeyen Ingilizler 8 Agustos 1919 da imzalanan Ravalpindi Antlasmasi ile Afganistan in bagimsizligini tanimistir Bu antlasmanin ardindan 19 Agustos 1919 tarihinde Emanullah Han tarafindan Afganistan in bagimsizligi ilan edildi Sovyet Afgan Savasi Sovyetler Birligi 1979 da Afganistan daki Marksist hukumetin istegiyle isgal etmis ve kendi denetiminde bir sosyalist Afgan yonetimi kurdurmustur Buna tepki gosteren yerel gucler Bati ulkelerinin de destegiyle SSCB ye karsi bir silahli mucadele baslatmislar ve pek cok bolgede egemenlik saglayacak duzeyde basari gostermislerdir Tum bu yipratici mucadele SSCB nin icinde bulundugu zor ekonomik durumu daha da agirlastirmis ve SSCB nin dagilmasiyla sonuclanacak olaylara buyuk bir etki yapmisti ABD ve Koalisyon isgali Amerika Birlesik Devletleri nde yapilan 11 Eylul saldirilarinin sorumlusu olarak ilan edilen El Kaide nin bu bolgede yerlestigi iddialari Taliban rejiminin bu olaya mudahale etmemesi ve kaynak sagladigi iddiasiyla ABD ve koalisyon gucleri tarafindan isgal edilmis Taliban yonetimden uzaklastirilmistir ABD 20 yil boyunca Afganistan da kalmistir Trump hukumeti tarafindan 29 Subat 2020 de imzalanan Doha Anlasmasi ile ABD askerlerinin cekilmesi kararlastirilmis ve tam cekilis tarihi olarak 1 Mayis 2021 belirlenmistir Biden hukumeti ise tam cekilis tarihini 31 Agustos 2021 tarihine cekmistir Asagi yukari 1 yildan beri devam eden Afganistan ve Taliban gorusmeleri son bulmus Afganistan hizli bir sekilde Taliban tarafindan ele gecirilmistir ABD nin tahminlerine gore Taliban in Kabil i ele gecirmesi 90 gun surecekti fakat ABD nin tahminleri tutmadi ve Taliban Kabil i birkac gunde ele gecirdi Cumhurbaskani Esref Gani ulkeden kacti Icisleri Bakani ise sorunsuz bir sekilde iktidari Taliban a devretti CografyaIran Turkmenistan Ozbekistan Kirgizistan Tacikistan Cin Hindistan Pakistan Kabil Kandehar Herat Mezar i Serif Celalabad Kunduz Ceyhun Indus Helmend Pamirler Karakurum Hindukus Nosak Topografya haritasi Afganistan Guney Asya da veya Orta Asya da bulunan kuzey ve guneybatida ovalari olan daglik bir yerlesim bolgesinin ortasinda bir ulkedir Bu bir parcasini olusturan Buyuk Orta Dogu da icinde Islam dunyasi arasinda yalan enlemlerde 29 N ve 39 N ve boylamlari 60 E ve 75 E dir Ulkenin en yuksek noktasi Nosak deniz seviyesinden 7 492 metre yuksekliktedir Cok sayida nehir ve rezervuar olmasina ragmen ulkenin cogu kuru Kapali havza icinde Sistan dunyanin en kurak bolgelerinden biridir Afganistan a dusen olagan yagmura ek olarak ulke kisin Hindukus ve Pamir Daglari nda kar alir ardindan ilkbaharda bu karin erimesi nehirlere gollere ve akarsulara girer Ancak ulkenin suyunun ucte ikisi komsu Iran Pakistan ve Turkmenistan a akiyor Devletin suyun dogru sekilde yonetilmesi icin sulama sistemlerini rehabilite etmesi icin 2 milyar dolarin uzerinde bir ihtiyaci var Kuzeydogu dag arasinda Hindikus ve cevresindeki Bedahsan Eyaleti bir alandir aktif jeolojik olanlar guclu meydana deprem hemen hemen her yil Olumcul ve yikici olabilirler zaman zaman heyelanlara ve kis ciglarina neden olabilirler Son guclu depremler 1998 de Tacikistan yakinlarindaki Bedahsan da meydana geldi ve 6 000 kisiyi oldurdu Bunu 2002 yilinda Hindukus da meydana gelen ve bolgedeki cesitli ulkelerde 150 den fazla kisinin hayatini kaybettigi ve binden fazla kisinin yaralandigi depremler izledi 2010 depreminde 11 Afgan oldu 70 ten fazla kisi yaralandi ve 2 000 ev yikildi alinti gerekli Ulkenin baslica dogal kaynaklari sunlardir komur bakir demir cevheri lityum uranyum nadir toprak kromit altin cinko talk barit kukurt kursun mermer kiymetli ve yari kiymetli taslar dogalgaz petrol arasinda diger seyler 2010 yilinda Amerika Birlesik Devletleri ve Afganistan dan yetkililer Amerika Birlesik Devletleri Jeolojik Arastirmalari tarafindan 2007 yilinda bulunan kesfedilmemis maden yataklarinin 900 milyar dolar ile 3 trilyon dolar arasinda oldugunu tahmin ediyor 652 230 km yuzolcumuyle dunyanin 41 en buyuk ulkesi Fransa dan biraz daha buyuk ve Myanmar dan daha kucuk Guney ve doguda Pakistan batida Iran kuzeyde Turkmenistan Ozbekistan ve Tacikistan ve uzak doguda Cin ile komsudur DemografiEtnik gruplar ve dilller Afganistan da nufusun 44 6 sini 0 14 yas grubu olusturmaktadir Ortalama cocuk sayisi her 1 kadina 6 69 cocuk seklindedir Kabil Afganistan da cocuklar Afganistan da etnik gruplar 2005 ABD Disisleri Bakanligi 2010 yili verilerine gore Afganistan daki en buyuk grubu toplumun 42 sini olusturan Pestunlar olusturmaktadir Tacikler toplumun 27 sini Ozbekler 9 unu Hazaralar 9 unu Aymaklar 4 unu Turkmenler 3 unu Beluclar ise 2 sini olusturmustur Geriye kalan toplumun 4 unu olusturan kesim baska etnik gruplara mensuptur Iran halklari Afganistan daki salt cogunlugu olusturmakta olup Pestunlar Tacikler Hazaralar Aymaklar ve Beluclar Iran dilleri konusmaktadir Afganistan daki Turk halklari en buyuk azinliklar olup ve Afganistan Turkmenlerinden ibarettir Bunun disinda az da olsa Pamir bolgesinde Kirgizlar da vardir Rus savasi esnasinda Pamir bolgesindeki Kirgizlarin buyuk kismi Turkiye nin Van Iline yerlestirilmis ve yasadiklari koye Ulupamir ismi verilmistir Bolgeye yerlesen halk bolgede hayvancilik ve koruculuk yapmaktadirlar Din Mezar i Serif teki Afganistan daki en buyuk camiidir Afgan nufusunun 99 dan fazlasinin Musluman oldugu iddia edilmektedir Musluman halkin yaklasik 80 ila 85 i Sunni iken 15 ila 20 si ise Hazaralar arasinda baskin bir Islam kolu olan Siilik mezhebinin takipcileridir Hristiyanlar Budistler Parsiler Sihler ve Hindulardan olusan kucuk azinliklar vardir 1890 lara kadar gunumuzde Nuristan bolgesine tekabul eden Kafiristan da Musluman olmayan ve Veda dinine paralel bir animist dine inanmis Nuristaniler yasamaktaydi ancak bu halk Afgan emri Abdurrahman Han in bolgeyi ele gecirmesiyle zorla Islam a gecti Afganistan dinden donme veya dine hakaret gibi seyler icin olum cezasi uygulayan birkac Islam ulkesinden biridir YonetimKabil de bulunan Baskanlik sarayi Afganistan Islam Cumhuriyeti nin 2021 Taliban saldirisi sirasinda fiilen cokusunun ardindan Taliban ulkeyi Islam Emirligi olarak ilan etti 7 Eylul de yeni bir gecici hukumet ilan edildi Afganistan da geleneksel bir yonetisim araci esas olarak yeni bir devlet baskanini secmek yeni bir anayasa kabul etmek veya savas gibi ulusal veya bolgesel sorunlari cozmek icin duzenlenen bir Pestun istisare toplantisi olan loya jirga dir buyuk meclis Loya jirgalari en az 1747 yilindan bu yana duzenleniyor en sonuncusu Agustos 2020 de gerceklesmistir Yeni hukumetin gelisimi 17 Agustos 2021 de Taliban a bagli Hizb i Islami Gulbeddin partisinin lideri Gulbeddin Hikmetyar hem Afganistan in eski Cumhurbaskani Hamid Karzai hem de Ulusal Uzlasma Yuksek Konseyi ve eski Baskani Abdullah Abdullah ile Hukumet kurmak amaciyla Katar in baskenti Doha daki Icra Kurulu Baskani ile ancak Karzai nin mi yoksa Abdullah in mi boyle bir hukumete dogrudan dahil olup olmayacagi belli degil bir araya geldi Cumhurbaskani Esref Gani Taliban ilerleyisi sirasinda ulkeden kacarak Tacikistan veya Ozbekistan a gittigi dusunulurken Birlesik Arap Emirlikleri nde ortaya cikti ve bu tur muzakereleri destekledigini ve Afganistan a donmek icin gorusmelerde bulundugunu soyledi Agustos 2021 itibariyla Islam Emirligi Afganistan Islam Cumhuriyeti nin devlet kurumlarinin Taliban a devrini koordine etme surecinde ust duzey devlet adamlarinin liderligindeki resmi olmayan bir Koordinasyon Konseyi ile siyasi bir gecis doneminden geciyor Bu arada Taliban gucleri ulkede etkili bir polis otoritesi kullaniyor Afgan Ulusal Meclisi nin eski uyesi Fevziye Kufi ye gore hukumet kurma konusundaki Kabil toplantilari sadece erkeklerin katildigi toplantilardir Sadece erkeklerden olusan bir hukumetin olacagini belirtti Taliban icindeki pek cok kisi eski hukumete itirazlarinin dogasi geregi dini oldugu ve siyasi olmadigi icin Afganistan Anayasasi nin devaminin potansiyel olarak yeni devletin temeli olarak ise yarayabilecegi konusunda hemfikirdir 20 Agustos ta Abdulgani Birader yeni hukumetin bilesimi ve yapisi hakkinda Koordinasyon Konseyi ile resmi muzakerelere baslamak icin Kandehar dan Kabil e geldi 30 Agustos ta Amerikan birliklerinin son ucusuyla Kabil den ayrilmasindan saatler sonra gorusulen bir Taliban yetkilisi yeni hukumetin buyuk olasilikla Cuma dan sonra 3 Eylul Cuma gunu aciklanacagini soyledi Hibetullah Ahundzade nin resmi olarak Emir olarak adlandirilacagi ve kabine bakanlarinin Arg da resmi bir torenle aciklanacagi eklendi Abdulgani Birader Basbakan olarak hukumet baskani olurken diger onemli pozisyonlar Siraceddin Hakkani ve Mohammad Yakub a gidecektir Dini liderin altinda gunluk yonetim kabineye emanet edilecektir CNN ye gore yeni hukumetin uniter bir Diyubendi Islam cumhuriyeti olmasi muhtemeldir CNN News18 tarafindan hazirlanan bir raporda kaynaklar yeni hukumetin Seyyid Ali Hamaney in rolune benzer sekilde Hibetullah Ahundzade nin dini lider olarak Iran a benzer sekilde yonetilecegini ve Kandehar dan kurulacagini soyledi Birader veya Yakub Basbakan olarak hukumetin basi olacaktir Hukumetin bakanliklari ve kurumlari Basbakanin baskanliginda bir kabine altinda olacak Dini Lider 11 ila 72 uyeli herhangi bir yerde Yuksek Konsey olarak bilinen bir yurutme organina baskanlik edecek Abdulhekim Hakkani muhtemelen Basyargicliga terfi edecek Rapora gore yeni hukumet degistirilen 1964 Afganistan Anayasasi cercevesinde gerceklesecektir Hukumetin 11 Eylul teror saldirilarinin 20 yil donumu olan 11 Eylul 2021 de aciklanacagi ve muhtemelen Turkiye Cin Iran Pakistan ve Katar hukumetlerine davetiyelerin gonderilecegi tahmin ediliyor Eylul ayi baslarinda Taliban Kabine nin sadece erkeklere acik olmasini planliyordu ve kadinlarin hukumette yuksek rutbeli gorevlerde calismasina izin verilmeyecegini ve kadinlarin Kabine den dislandigini belirtti Gazeteciler ve cogu kadin olan diger insan haklari aktivistleri Herat ve Kabil de kadinlarin Kabine ye dahil edilmesi cagrisinda bulunarak protesto duzenlediler 7 Eylul de aciklanan Bakanlar Kurulu nun sadece erkeklere ozel oldugu ve Kadin Isleri Bakanligi nin kaldirildigi ortaya cikti Kadin haklari Kadinlar icin basortusu zorunlu olmakla beraber burka yoresel Afgan kiyafeti sart degil Kadinlar karma olmayacak sekilde egitimlerine devam edebiliyorlar kaynak belirtilmeli EkonomiKabil Afganistan son derece fakir bir ulkedir tarima esas olarak hashas afyon hammaddesi ve sigir yetistiriciligine cok bagimlidir Ekonomi son zamanlardaki siyasi ve askeri huzursuzluklardan buyuk olcude zarar gordu ve 1998 ile 2001 yillari arasinda ulkenin yasadigi zorluklara siddetli bir kuraklik eklendi Nufusun cogu yetersiz gida giyecek barinma ve saglik hizmetlerine sahip degil ve bu sorunlar askeriye tarafindan daha da agirlasiyor Operasyonlar ve siyasi belirsizlik Enflasyonu ciddi bir sorun olmaya devam etmektedir Kasim 2001 de Taliban in yenilmesine yol acan ABD onculugundeki koalisyonun saldirisi ve Aralik 2001 Bonn Anlasmasi sonucunda Afgan Gecici Yonetimi nin IAA kurulmasindan sonra Afganistan i yeniden insa etmeye yonelik uluslararasi cabalar Afganistan in yeniden insasina yonelik uluslararasi cabalara konu oldu Ocak 2002 de Afganistan in Yeniden Insasi icin Tokyo Bagiscilar Konferansi nda Dunya Bankasi tarafindan yonetilecek bir fona 4 5 milyar dolar tahsis edildi Yeniden yapilanma icin oncelikli alanlar sunlardir egitim saglik ve sanitasyon tesisleri insa etmek idari kapasiteleri artirmak tarim sektorlerini gelistirmek ve yol enerji ve telekomunikasyon baglantilarini yeniden insa etmek Nufusun ucte ikisi gunde iki dolarin altinda yasiyor Bebek olum hizi bin dogumda 160 23 tur Geleneksel kiyafetleriyle Afgan okul cocuklariIdari yapiBaskent Kabil ulkenin en buyuk kentidir diger onemli kentler batida Herat guneyde Kandehar ve kuzeyde Mezar i Serif tir Yerel ve ulusal duzeyde butunlesme zayiftir Ulke 34 ile ayrilmistir Bu iller de kendi icinde volasvaleyi Pestuca ولسوالۍ adi verilen 398 ilceye ayrilmistir Afganistan in illeri asagidaki haritada numaralandirilmis olarak gosterilmistir 1 Badahsan 2 Badgis 3 Baglan 4 Belh 5 Bamyan 6 Daykundi 7 Ferah 8 Faryab 9 Gazni 10 Gur 11 Helmand 12 Herat 13 Cuzcan 14 Kabil 15 Kandehar 16 Kapisa 17 Host 18 Kunar 19 Kunduz 20 Lagman 21 Lovgar 22 Nangarhar 23 Nimruz 24 Nuristan 25 Uruzgan 26 Paktiya 27 Paktika 28 Pencsir 29 Pervan 30 Samangan 31 Sar i Pol 32 Tahar 33 Vardak 34 ZabulAltyapiUlasim ve tasimacilik Demiryollarinin toplam uzunlugu 24 6 km karayollari 42150 km bunun 12 350 km si asfalt geri kalani yani 29 800 km si stabilize yoldur su yollari 1 200 km dir Ulkede boru hatlarinin toplam uzunlugu 466 km dir 51 adet havaalani bulunan Afganistan in en buyuk havaalani Kabil Uluslararasi Havalimani dir 11 adet helikopter pisti mevcuttur Egitim Bu maddenin daha dogru ve guvenilir bilgi sunmasi icin guncellenmesi gerekmektedir Daha fazla bilgi icin tartisma sayfasina bakiniz Gardez sehri yakininda bulunan Bamozai ilkogretim okulunun kiz sinifinda oturan kiz cocuklari Okulun binasi yoktur ve dersler acik havada bostanin golgesinde yapilmaktadir Paktiya Vilayeti Afganistan 2007 Afganistan egitim sistemi 6 3 3 seklinde bir kademelendirme uzerinde sekillenmistir Buna iliskin olarak okul oncesi egitim ile baslayan surec 0 3 yas ve 4 6 yas iki asamalidir 6 yillik bir genel ogretim sistemi ile devam etmektedir Bu ayni zamanda genel okur yazarlik kurslari ile de desteklenmektedir 6 sinif sonrasinda ise ikili bir ayrim ile din egitimi agirlikli ortaokullar ve genel egitim mufredatini benimsemis ortaokullarda egitim verilmektedir Son asama olan liseler ise 3 farkli bolumden olusmaktadir Bu noktada bir anlamda brans egitimi almakta olan ogrenciler ogretmenlik teknik meslek liseleri ve sosyal bilimler fen bilimleri agirlikli liselerde ogrenim gorebilmektedirler Bundan sonra ise branslarina iliskin yuksekogrenim kurumlarina devam etmektedirler Afganistan da egitim alaninda kadin ve erkek arasinda herhangi bir ayrim yapilmamistir Yalniz 2021 den beri kadinlarin ogretim ve mesleki haklari elinden alinmistir Her Afgan vatandasi egitim hakkindan yararlanmada esit haklara sahiptir Her 7 yasina gelen her cocuk devlet okullarindan parasiz yararlanma hakkina sahiptir Afganistan Anayasasi 43 maddesine gore devlet okullari parasizdir ve ilkogretim zorunludur Ancak Afganistan in uzun yillar suren isgallere maruz kalmasi ve ulkenin icinde bulundugu siyasi ekonomik acmazlar egitim sistemini de olumsuz etkilemistir Ulkede 2005 yili verilerine gore 5 milyona yakin cocuk okullarda egitim gormustur Ancak okullasma oranindaki dusukluk ogretmen ve kirtasiye yetersizligi gibi nedenlerden oturu istenilen verim alinamamaktadir Buna ragmen 2003 yilinda 8 500 cadirda 25 000 civarinda ogrenci bu cadirlarda verilen egitim hizmetinden yararlanmistir Enerji Elektrik uretimi 905 milyon KWh olarak gerceklesmektedir Buna istinaden tuketim 1 042 milyar KWh olmustur Hic elektrik ihracati yapamayan Afganistan 200 milyon KWh elektrik ithalati yapmaktadir KulturMutfak Kabil pilavi Afganistan in ulusal yemegidir Afgan mutfaginin en temel unsurlari arasinda tarim urunlerinden elde edilmis bugday misir arpa gibi tarim urunleri on plana cikmaktadir Tarim ve hayvanciligin yaygin olmasiyla da beraber yerel mutfak icerisinde hayvansal urunler siklikla tercih edilmektedir Hayvansal urunlerin siklikla tercih edildigi Afgan mutfaginda siklikla sut ve sut urunleri tercih edilmektedir Kabil pilavi Afgan mutfaginin vazgecilmez ulusal yemegidir Notlar Afganistan daki son nufus sayimi 1979 da yapildi ve kendi eksikti Ulkedeki devam eden ihtilaf nedeniyle o zamandan beri resmi bir nufus sayimi yapilmadi Kaynakca 3 Haziran 2019 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 17 Eylul 2021 www bbc co uk 7 Mart 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 18 Agustos 2021 Amirzai Shafiq l Rohi Af Pestuca 17 Agustos 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 18 Agustos 2021 نن ټکی اسیا Pestuca 16 Ocak 2018 20 Eylul 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 18 Agustos 2021 Tharoor Ishaan 19 Haziran 2013 The Taliban s Qatar Office Are Prospects for Peace Already Doomed Time Ingilizce ISSN 0040 781X 19 Agustos 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 19 Agustos 2021 Taliban closer to international recognition says foreign minister Agence France Presse Kabul France 24 3 Subat 2022 3 Subat 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 14 Mart 2022 Population Matters 3 Mart 2016 16 Agustos 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 7 Ekim 2022 timesofindia 23 Agustos 2021 Afghanistan s ethnic mosaic The Times of India 18 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 7 Ekim 2022 World Population Review 19 Eylul 2021 Afghanistan Population 2021 14 Ocak 2014 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 12 Kasim 2020 statista com 20 Agustos 2021 Distribution of Afghan population by ethnic group 2020 18 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 7 Ekim 2022 reliefweb int 14 Agustos 2011 Afghan Ethnic Groups A Brief Investigation 18 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 7 Ekim 2022 Choi Joseph 8 Eylul 2021 EU Provisional Taliban government does not fulfill promises 18 Mart 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 18 Mart 2022 Bezhan Frud 7 Eylul 2021 Key Figures In The Taliban s New Theocratic Government Radio Free Europe Radio Liberty 6 Subat 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 6 Subat 2022 Jones Seth G December 2020 Afghanistan s Future Emirate The Taliban and the Struggle for Afghanistan CTC Sentinel Combating Terrorism Center 13 11 11 Subat 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 5 Mart 2022 Sofoglu Murat 27 Eylul 2021 How the Taliban governs itself TRT World 27 Ekim 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Mart 2022 Merkez Istatistik Ofisi Afganistan Arsivlenmis kopya 26 Ocak 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 7 Ekim 2022 a b c d Afghanistan International Monetary Fund 20 Agustos 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 14 Kasim 2018 Human Development Report 2021 2022 Uncertain Times Unsettled Lives Shaping our Future in a Transforming World PDF United Nations Development Programme 2022 s 284 ISBN 9789211264517 8 Eylul 2022 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 24 Eylul 2022 Human Development Report 2020 The Next Frontier Human Development and the Anthropocene PDF United Nations Development Programme 15 Aralik 2020 ss 343 346 ISBN 978 92 1 126442 5 15 Aralik 2020 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 16 Aralik 2020 1989 Soviet troops pull out of Afghanistan Ingilizce 15 Subat 1989 30 Eylul 2019 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 17 Agustos 2021 The name Afghan has evidently been derived from Asvakan the Assakenoi of Arrian Megasthenes and Arrian p 180 See also Alexander s Invasion of India p 38 J W McCrindle Even the name Afghan is Aryan being derived from Asvakayana an important clan of the Asvakas or horsemen who must have derived this title from their handling of celebrated breeds of horses See Imprints of Indian Thought and Culture abroad p 124 Vivekananda Kendra Prakashan cf Their name Afghan means cavalier being derived from the Sanskrit Asva or Asvaka a horse and shows that their country must have been noted in ancient times as it is at the present day for its superior breed of horses Asvaka was an important tribe settled north to Kabul river which offered a gallant resistance but ineffectual resistance to the arms of Alexander Ref Scottish Geographical Magazine 1999 p 275 Royal Scottish Geographical Society Afghans are Assakani of the this word being the Sanskrit meaning horsemen Ref Sva 1915 p 113 Christopher Molesworth Birdwood Cf The name represents Sanskrit Asvaka in the sense of a cavalier and this reappears scarcely modified in the Assakani or Assakeni of the historians of the expedition of Alexander Hobson Jobson A Glossary of Colloquial words and phrases and of kindred terms etymological by Henry Yule AD Burnell 1977 1952 Ancient India Reprinted bas Motilal Banarsidass s 99 ISBN 978 8 12080 436 4 14 Nisan 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 22 Agustos 2021 Ch M Kieffer 15 Aralik 1983 Encyclopaedia Iranica online bas Columbia University 16 Kasim 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Vogelsang Willem 2002 The Afghans Wiley Blackwell s 18 ISBN 0 631 19841 5 9 Temmuz 2019 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 6 Temmuz 2019 Afghan conflict US and Taliban sign deal to end 18 year war BBC News Ingilizce 29 Subat 2020 5 Ocak 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 26 Agustos 2021 POLITICO Ingilizce 24 Agustos 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 26 Agustos 2021 Kiely Eugene Farley Robert 17 Agustos 2021 FactCheck org Ingilizce 17 Agustos 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 26 Agustos 2021 Afghan Population Estimates 1398 PDF 2019 Erisim tarihi 4 Temmuz 2019 Arsivlenmesi gereken baglantiya sahip kaynak sablonu iceren maddeler link Q amp A What is a loya jirga BBC News 1 Temmuz 2002 23 Mayis 2019 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 2 Haziran 2019 Barfield 2012 s 295 Politicians Express Mixed Reactions to Loya Jirga TOLO News 7 Agustos 2020 10 Agustos 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Agustos 2020 TOLO News 9 Agustos 2020 10 Agustos 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 10 Agustos 2020 Reuters Ingilizce 16 Agustos 2021 16 Agustos 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 18 Agustos 2021 AFP 18 Agustos 2021 Brecorder Ingilizce 18 Agustos 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 18 Agustos 2021 Macias Natasha Turak Amanda 18 Agustos 2021 CNBC Ingilizce 18 Agustos 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 19 Agustos 2021 New Age Ingilizce 18 Agustos 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 18 Agustos 2021 Coordination council to oversee peaceful transfer of power in Afghanistan Karzai 15 Agustos 2021 15 Agustos 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 16 Agustos 2021 Osman Borhan July 2016 Taliban Views on a Future State PDF New York University s 7 16 Agustos 2021 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 10 Eylul 2021 www aljazeera com Ingilizce 21 Agustos 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 2 Eylul 2021 the Guardian Ingilizce 2 Eylul 2021 2 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 2 Eylul 2021 News18 Ingilizce 31 Agustos 2021 31 Agustos 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 3 Eylul 2021 Khan Omer Farooq 7 Eylul 2021 The Times of India Ingilizce 6 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 7 Eylul 2021 Afghanistan Women protest against all male Taliban government BBC News Ingilizce 8 Eylul 2021 8 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 9 Eylul 2021 Hardliners get key posts in new Taliban government BBC News Ingilizce 7 Eylul 2021 7 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 9 Eylul 2021 Arsivlenmis kopya 3 Eylul 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 3 Eylul 2023 Arsivlenmis kopya 3 Eylul 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 3 Eylul 2023 Arsivlenmis kopya 3 Eylul 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 3 Eylul 2023 Dis baglantilarWikimedia Commons ta Afganistan ile ilgili ortam dosyalari bulunmaktadir