Azərbaycanca
Deutsch
日本語
Lietuvos
සිංහල
Türkçe
Українська
United State
Ulahça (veya Arumence, Makedo-Rumence ve Ulahçada limba armãneascã, armãneashti veya armãneashce; Yunanca: Βλάχικα Vlahika (Türkçedeki "Ulahça" adı Yunancadan türetilmiştir) Balkanlar'da konuşulan doğu Romen dilidir.
| Ulahça | |
|---|---|
| Limba armãneascã, Armãneashti Armãneashce, Makedon-armânâ. | |
| Ana dili olanlar | Yunanistan, Arnavutluk, Kuzey Makedonya, Romanya, Bulgaristan |
| Konuşan sayısı | 300.000 - 700.000 (tarih gerekli) |
| Dil ailesi | |
| Dil kodları | |
| ISO 639-2 | rup |
| ISO 639-3 | – |
Balkanlar'daki Roma fethinden sonra düzenlenmiş ve çağdaş Rumencenin grameri ve morfolojisi gibi birçok özellik paylaşıyor. Rumence ve Ulahçanın arasında en büyük farkı söz varlığıdır. Rumence komşu Slav dilleriden çok etkilendi; ama Ulahça, tarihsel olarak Yunanca ile çok yakın ilişkilere sahip olduğu için Yunancadan çok etkilendi. Bu dillerin arasında bir tane daha önemli fark kökenleridir. Ulahça formunda üç farklı katmanlara sahiptir: eski katmanı (Epirus, Tesalya, İllirya ve Makedonya'da konuşulan dilden kaynaklanıyor), Latince katmanı (Roma İmparatorluğu kökenli insanların konuştuğu dil olması sebebi ile) ve Yunan veya Hellenik katmanı (Roma ve Doğu Roma İmparatorluğu dönemindeki Yunancadan gelen sözcükler). Slavca katmanı: özellikle Güney Slavcası ve Bulgarcadan gelen sözcüklerden oluşur. Osmanlılar döneminde de bu dile eklenen bazı Türkçe ve Arapça sözcükler vardır.
Küresel dağıtım
Kuzey Makedonya Cumhuriyeti'nde Ulahlar ve Ulah dili resmî tanınmaya sahiptir, ama en büyük Ulah topluluklar Arnavutluk, Yunanistan, Bulgaristan ve Sırbistan'da bulunmaktadır. Batı Makedonya'daki Moskopol ve Grammos kentlerinin yıkılmalarından sonra Balkanlar'dan Romanya'ya birçok Ulah da taşındı.
Resmî durum
Ulahça Makedonya'da bir tür resmî duruma sahiptir. Üsküp, Kruşevo ve Manastır'ın ilkokullarında Ulahça seçimli bir derstir ve Ulahça konuşanlar mahkemede bu dili kullanma hakkına sahipler. 2006 yılından itibaren Kruşevo'da Ulahça ikinci resmî dili (Makedoncadan sonra) oldu.
Tarih
Ulahça Rumenceye çok benzerdir. Rumencede daha çok Slavik kelime bulunur, Ulahça daha çok Yunanca kökenli kelimeye sahiptir.
Genellikle, 800-1200 yıl önce Roma İmparatorluğun Balkan illerinde konuşulan Kaba Latince dört ayrı dillere bölündüğünü inanılıyor: Dako-Rumence (bugünkü Rumence dili), Ulahça, Megleno-Rumence ve İstro-Rumence. Bazı dilbilimciler Ulahçanın Proto-Rumence olduğunu inanmıyorlar.
Yunan etkileri Ulahçada diğer doğu Romen dillerinin arasında en çok görünendir. Bunu sebebi Ulahların Bizans ve Osmanlı döneminde ağırlıklı olarak Rumlar ile etkileşimde bulunmalarıdır. Ancak Rumenler, İtalyanca ve Fransızca gibi diğer Latin dillerinin etkisinde daha fazla kalmışlardır.
Türkler Balkanlar'a geldiklerinde Ulahça Türkçeden birkaç söz ekledi, ama Ulahçanın sözcüksel kompozisyonu hâlâ en çok Latincedir.
Lehçeler
Arnavutluk ve Yunanistan'da bulunmakta olan Ulahça lehçeler var: Moskopol lehçesi ve Grammos lehçesi. Diğer lehçeler de var: Malovista, Gopeş, Beala Supra ve Kruşevo lehçeleri.
Gramer
Ulahçanın grameri ve morfolojisi Rumenceye çok benzerdir. Belirli tanımlığı kelimenin sonuna ekleyen klitik cüzüdür; hem belirli hem de belirsiz tanımlıkları çekilebilirler; ve isimler üç ayrı cinste sınıflandırılmış.
Fiiler
Ulahça gramer Rumenceden kendisini ayıran bazı özelliklere sahiptir, en önemli özelliklerinden biri mastar kullanmadığıdır. Bu nedenle, Rumencede mastar kullanan fiil zamanlar ve kipler (örneğin: basit gelecek zaman veya şart kipi), Ulahçada diğer yöntemlerde yapılıyor. Ayrıca, sözlüklerde fiiller bildirme kipi, şimdiki zaman ve birinci insanda veriliyor.
Ulahça fiiler dört fiil çekime sınıflandırılıyorlar. Aşağıdaki tablo birkaç örnek veriyor, Rumencesi ile.
| Fiil çekimi | Ulahça (bild. şimd. 1. tek.) | Rumence (bild. şimd. 1. tek.) | Rumence (mastar) | Türkçe |
|---|---|---|---|---|
| I | cãntu dau lucredzu | cânt dau lucrez | a cânta I a da I a lucra I | şarkı söylemek vermek çalışmak |
| II | ved şedu armãn | văd şed rămân | a vedea II a şedea II a rămâne III (or a rămânea II) | görmek oturmak kalmak |
| III | duc cunoscu ardu | duc cunosc ard | a duce III a cunoaşte III a arde III | taşımak, götürmek bilmek yanmak |
| IV | mor fug îndulțescu | mor fug îndulcesc | a muri IV a fugi IV a îndulci IV | ölmek koşmak tatlılaştırmak |
Gelecek zaman
Gelecek zaman, "va" yardımcı değişmeyen cüzü ve dilek kipi kullanarak, aynen eski Rumence gibi oluşturuluyor.
| Ulahça | Rumence (eski) | Türkçe |
|---|---|---|
| va s-cãntu | va să cânt | şarkı söyleyeceğim |
| va s-cãntsã | va să cânţi | şarkı söyleyeceksin |
| va s-cãntã | va să cânte | şarkı söyleyecek |
| va s-cãntãm | va să cântăm | şarkı söyleyeceğiz |
| va s-cãntats | va să cântaţi | şarkı söyleyeceksiniz |
| va s-cãntã | va să cânte | şarkı söyleyecekler |
Geçmiş zaman
Rumencede geçmiş zaman sentetik olarak (Portekizce gibi) oluşturuluyor, ama Ulahça "am" (sahip olmak) yardımcı fiili bitmemiş bir eylemi gösteren zamanı (aveam) ve geçmiş zaman cüzü olarak dolaylı anlatılmış yapı kullanıyor. Ulahça bu özelliği Megleno-Rumence ve Balkan dil birliğinde bazı dillerle paylaşıyor.
Bir tek yardımcı fiil sayı ve kişiye bağlı çekim yapılabiliyor: aveam, aveai, avea, aveamu, aveatã, avea, ama geçmiş sıfatı değişmiyor.
| Ulahça | Megleno-Rumence | Rumence | Türkçe |
|---|---|---|---|
| avea mãcatã | vea mancat | mâncase | (o) yemiş |
| vea durmit | dormise | (o) uyumuş |
Fiilden türetilen isimler
Ulahça'nın fiilden türetilen isimleri sadece bazı fiilerle kullanıyor, her fiile değil. Bu fiiler:
- 1. sınıf: acatsã (acãtsãnda(lui)), portu, lucreashce, adiljeashce.
- 2. sınıf: armãnã, cade, poate, tatse, veade.
- 3. sınıf: arupã, dipune, dutse, dzãse, featse, tradze, scrie.
- 4. sınıf: apire, doarme, hivrie, aure, pate, avde.
Yunanistan'daki durum
Yunan devletine Ulahça konuşan bölgeler eklenmeden önce bile Ulahça, Yunancaya karşı madundu ve geleneksel olarak Yunanca, Ulahların eğitimsel ve dinî dilidi. Özellikle Moskopol'un istilasından sonra eğitim ve din kullanarak Yunancalaştırma işlemi iyice çalıştı.
Kaynakça
Ayrıca bakınız
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Ulahca veya Arumence Makedo Rumence ve Ulahcada limba armaneasca armaneashti veya armaneashce Yunanca Blaxika Vlahika Turkcedeki Ulahca adi Yunancadan turetilmistir Balkanlar da konusulan dogu Romen dilidir UlahcaLimba armaneasca Armaneashti Armaneashce Makedon armana Ana dili olanlarYunanistan Arnavutluk Kuzey Makedonya Romanya BulgaristanKonusan sayisi300 000 700 000 tarih gerekli Dil ailesiHint Avrupa dilleri ItalikLatinDogu koluUlahcaDil kodlariISO 639 2rupISO 639 3 Balkanlar daki Roma fethinden sonra duzenlenmis ve cagdas Rumencenin grameri ve morfolojisi gibi bircok ozellik paylasiyor Rumence ve Ulahcanin arasinda en buyuk farki soz varligidir Rumence komsu Slav dilleriden cok etkilendi ama Ulahca tarihsel olarak Yunanca ile cok yakin iliskilere sahip oldugu icin Yunancadan cok etkilendi Bu dillerin arasinda bir tane daha onemli fark kokenleridir Ulahca formunda uc farkli katmanlara sahiptir eski katmani Epirus Tesalya Illirya ve Makedonya da konusulan dilden kaynaklaniyor Latince katmani Roma Imparatorlugu kokenli insanlarin konustugu dil olmasi sebebi ile ve Yunan veya Hellenik katmani Roma ve Dogu Roma Imparatorlugu donemindeki Yunancadan gelen sozcukler Slavca katmani ozellikle Guney Slavcasi ve Bulgarcadan gelen sozcuklerden olusur Osmanlilar doneminde de bu dile eklenen bazi Turkce ve Arapca sozcukler vardir Kuresel dagitimKuzey Makedonya Cumhuriyeti nde Ulahlar ve Ulah dili resmi taninmaya sahiptir ama en buyuk Ulah topluluklar Arnavutluk Yunanistan Bulgaristan ve Sirbistan da bulunmaktadir Bati Makedonya daki Moskopol ve Grammos kentlerinin yikilmalarindan sonra Balkanlar dan Romanya ya bircok Ulah da tasindi Resmi durumUlahca Makedonya da bir tur resmi duruma sahiptir Uskup Krusevo ve Manastir in ilkokullarinda Ulahca secimli bir derstir ve Ulahca konusanlar mahkemede bu dili kullanma hakkina sahipler 2006 yilindan itibaren Krusevo da Ulahca ikinci resmi dili Makedoncadan sonra oldu TarihUlahca Rumenceye cok benzerdir Rumencede daha cok Slavik kelime bulunur Ulahca daha cok Yunanca kokenli kelimeye sahiptir Genellikle 800 1200 yil once Roma Imparatorlugun Balkan illerinde konusulan Kaba Latince dort ayri dillere bolundugunu inaniliyor Dako Rumence bugunku Rumence dili Ulahca Megleno Rumence ve Istro Rumence Bazi dilbilimciler Ulahcanin Proto Rumence oldugunu inanmiyorlar Yunan etkileri Ulahcada diger dogu Romen dillerinin arasinda en cok gorunendir Bunu sebebi Ulahlarin Bizans ve Osmanli doneminde agirlikli olarak Rumlar ile etkilesimde bulunmalaridir Ancak Rumenler Italyanca ve Fransizca gibi diger Latin dillerinin etkisinde daha fazla kalmislardir Turkler Balkanlar a geldiklerinde Ulahca Turkceden birkac soz ekledi ama Ulahcanin sozcuksel kompozisyonu hala en cok Latincedir LehcelerArnavutluk ve Yunanistan da bulunmakta olan Ulahca lehceler var Moskopol lehcesi ve Grammos lehcesi Diger lehceler de var Malovista Gopes Beala Supra ve Krusevo lehceleri GramerUlahcanin grameri ve morfolojisi Rumenceye cok benzerdir Belirli tanimligi kelimenin sonuna ekleyen klitik cuzudur hem belirli hem de belirsiz tanimliklari cekilebilirler ve isimler uc ayri cinste siniflandirilmis Fiiler Ulahca gramer Rumenceden kendisini ayiran bazi ozelliklere sahiptir en onemli ozelliklerinden biri mastar kullanmadigidir Bu nedenle Rumencede mastar kullanan fiil zamanlar ve kipler ornegin basit gelecek zaman veya sart kipi Ulahcada diger yontemlerde yapiliyor Ayrica sozluklerde fiiller bildirme kipi simdiki zaman ve birinci insanda veriliyor Ulahca fiiler dort fiil cekime siniflandiriliyorlar Asagidaki tablo birkac ornek veriyor Rumencesi ile Fiil cekimi Ulahca bild simd 1 tek Rumence bild simd 1 tek Rumence mastar TurkceI cantu dau lucredzu cant dau lucrez a canta I a da I a lucra I sarki soylemek vermek calismakII ved sedu arman văd sed răman a vedea II a sedea II a rămane III or a rămanea II gormek oturmak kalmakIII duc cunoscu ardu duc cunosc ard a duce III a cunoaste III a arde III tasimak goturmek bilmek yanmakIV mor fug indulțescu mor fug indulcesc a muri IV a fugi IV a indulci IV olmek kosmak tatlilastirmakGelecek zaman Gelecek zaman va yardimci degismeyen cuzu ve dilek kipi kullanarak aynen eski Rumence gibi olusturuluyor Ulahca Rumence eski Turkceva s cantu va să cant sarki soyleyecegimva s cantsa va să canţi sarki soyleyeceksinva s canta va să cante sarki soyleyecekva s cantam va să cantăm sarki soyleyecegizva s cantats va să cantaţi sarki soyleyeceksinizva s canta va să cante sarki soyleyeceklerGecmis zaman Rumencede gecmis zaman sentetik olarak Portekizce gibi olusturuluyor ama Ulahca am sahip olmak yardimci fiili bitmemis bir eylemi gosteren zamani aveam ve gecmis zaman cuzu olarak dolayli anlatilmis yapi kullaniyor Ulahca bu ozelligi Megleno Rumence ve Balkan dil birliginde bazi dillerle paylasiyor Bir tek yardimci fiil sayi ve kisiye bagli cekim yapilabiliyor aveam aveai avea aveamu aveata avea ama gecmis sifati degismiyor Ulahca Megleno Rumence Rumence Turkceavea macata vea mancat mancase o yemisvea durmit dormise o uyumusFiilden turetilen isimlerUlahca nin fiilden turetilen isimleri sadece bazi fiilerle kullaniyor her fiile degil Bu fiiler 1 sinif acatsa acatsanda lui portu lucreashce adiljeashce 2 sinif armana cade poate tatse veade 3 sinif arupa dipune dutse dzase featse tradze scrie 4 sinif apire doarme hivrie aure pate avde Yunanistan daki durumYunan devletine Ulahca konusan bolgeler eklenmeden once bile Ulahca Yunancaya karsi madundu ve geleneksel olarak Yunanca Ulahlarin egitimsel ve dini dilidi Ozellikle Moskopol un istilasindan sonra egitim ve din kullanarak Yunancalastirma islemi iyice calisti Kaynakca Stwertka Albert 2018 A guide to the elements 4 bas New York NY Oxford University Press ISBN 978 0190682347 Keridis Dimitris 2009 Historical Dictionary of Modern Greece Scarecrow Press ISBN 978 0810859982 Ayrica bakinizArumenler Rumence Megleno Rumence Istro Rumence